Tag: Devi

  • बीभत्स रस – चामुण्डा : नवरस आणि देवी शिल्पे

    बीभत्स रस – चामुण्डा : नवरस आणि देवी शिल्पे


    नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालिकेत आत्तापर्यंत शृंगार रस, हास्य रस, करूण रस, रौद्र रस, वीर रस आणि भयानक रस यांची देवीच्या विविध शिल्पांमधील अभिव्यक्ती बघितली. या भागात बीभत्स रसाची देवीच्या शिल्पामधील स्वरूप बघणार आहोत.

    देवी विग्रहातून व्यक्त होणाऱ्या नवरसांमधील आणखीन एक रस म्हणजे बीभत्स रस. भरतमुनींच्या नाट्यशास्त्रामध्ये बीभत्स या रसाचे दोन भेद सांगितले आहेत. बीभत्स रस हा क्षोभण म्हणजे शुद्ध आणि उद्वेगी म्हणजे अशुद्ध या दोनही स्वरूपात अभिव्यक्त होतो. बीभत्स रसाचा स्थायीभाव जुगुप्सा आहे. अप्रिय, अनिष्ट पदार्थाचे किंवा अवस्थेचे अवलोकन होणे किंवा करणे यात बीभत्स रस निष्पत्ती होते.  

    बीभत्स रसासाठी चित्रसूत्रही अश्याच प्रकारची व्याख्या देते – 

    श्मशान गर्हिता घात करणं स्थानदारूणम् |
    यच्चित्रं चित्तविक्षेप्तृ तद्वीभत्सरसोद्भवम् ||

    स्मशान, घृणित, घात करणारे किंवा विकट अश्या पद्धतीच्या चित्रणातून बीभत्स रस उत्पन्न होतो.

    देवी शिल्पांमध्ये बीभत्स रस दर्शवणारी काही शिल्पे येतात. त्यात अलक्ष्मी, चामुण्डा आणि तिचे विविध विग्रह, योगिनी अश्या शिल्पांमधून बीभत्स रसाचे दर्शन होते.

    चामुण्डा

    Goddess Chamunda, Odisha State Museum 8th century AD.

    देवी शिल्पांमधील अत्यंत महत्त्वाचा विग्रह; शाक्त पंथातील अतिशय उग्र, संहारक आणि भयानक स्वरूपाची देवता म्हणजे चामुण्डा. देवी-माहात्म्यातील काली देवी, शत्रू सैन्यावर त्वेषाने तुटून पडते, तेव्हा तिचे स्वरूप अधिकच विक्राळ बनते. देवी काली चण्ड आणि मुण्ड या दोन महादैत्यांचा संहार करून चामुण्डा हे नावं धारण करते. चामुण्डेला मातांमधील श्रेष्ठ माता म्हणून मातृकांमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे असे स्थान आहे.  चामुण्डेचा प्रथम उल्लेख हा मत्स्य पुराणामध्ये अंधकासूर वध या प्रकरणामध्ये येतो. जेथे अंधाकासुराचे रक्त प्राशन करण्यसाठी स्वतः शिव काही मातृकांची निर्मिती करतो त्यापैकी एक म्हणजे चामुण्डा. पुढे अग्नीपुराण, मार्कंडेय पुराणातील देवी-माहात्म्यातून चामुण्डेच्या उद्भव, स्वरूप आणि तिच्या पराक्रमाचे वर्णन येते.

    विचित्रखट्वाङ्गधरा नरमालाविभूषणा ।।
    द्वीपिचर्मपरीधाना शुष्कमांसातिभैरवा ।
    अतिविस्तारवदना जिह्वाललनभीषणा ।।
    निमग्नारक्तनयना नादापूरितदिङ्मुखा । 

    चामुण्डा म्हणजे भयानक, अक्राळ कृष्ण मुख असलेली, जी हातामध्ये तलवार आणि पाश घेऊनच ती शत्रुंसमोर येते. विचित्र खट्वांगं धारण करणारी, जिच्या गळ्यात नरमुण्डमाला आहे. वाघ किंवा चित्याचे चर्म कमरेला गुंडलेले आहे. शरीरावरील मांस सुकलेले, केवळ हाडांचा सापळ्याप्रमाणे तिचे रूप दिसत आहे. प्रचंड मोठे मुख आणि त्यातून बाहेर आलेली जीभ यांमुळे तिची भयावहता, उग्रता अजूनच वाढली आहे. तिचे डोळे आत गेलेले आणि क्रोधाने लाल झालेले आहेत. 

    चामुण्डेच्या स्वरूपाची कल्पना विष्णूधर्मोत्तर पुराणातील पुढील श्लोकातून होते. 

    लम्बोदरी तू कर्तव्या रक्ताम्बरपयोधरा |
    शूलहस्ता महाभागा भूजप्रहरणा तथा || 
    बृहद्रथा च कर्तव्या बहुबहुस्तथैव सा |
    चामुण्डा कथिता सैव सर्वसत्ववशङ्करी ||
    तथैवान्त्रमुखी शुष्का शुष्का कार्या विशेषतः |
    बहुबाहूयुता देवी भुजंगैःपरिवेष्टिता ||
    कपालमालिनी भीमा तथा खट्वांगंधारिणी ||

    मनुष्य आणि सर्व प्राणीमात्रांना जी ताब्यात करण्याची ताकद ठेवते ती म्हणजे चामुण्डा. जिचे उदर ओघळून खाली आले आहे आणि जिचे स्तन हे लाल वस्त्राने झाकलेले आहेत. हातामध्ये शूल धारण करणारी ही विज्ञाता (विख्याता) जिचे बाहूच धारधार शस्त्राप्रमाणे आहेत. ती एका मोठ्या रथात (?) बसलेली आणि अनेक हात असलेली अशी अंकित करावी. ती आतडी भक्षण करताना दाखवावी, तरी ती क्षीण किंवा शुष्क देह असलेली असावी. तिच्या गळ्यामध्ये मुण्डमाला असावी आणि तिच्या भोवती सर्प अंकित करावेत. खट्वांगं धारण करणारी आणि अतिशय भयावह अशा तिचा निर्माण करावा. 


    Goddess Chamunda Line Drawing, Odisha State Museum 8th century AD.

    भारतच्या उत्तरेला म्हणजे बंगाल, बिहार, उत्तरप्रदेश आणि राजस्थान भागात चामुण्डेचे अंकन हे उभे केस असलेली, लम्बस्तनी, हाडांचा सापळा झालेली देहयष्टी, मुण्डमाळा धारण केलेली अंगावर साप आणि पोटावर विंचू असलेली अंकित केलेली आढळते. चामुण्डा स्थानक, त्रिभंग अवस्थेत नाचताना किंवा ललीतासनात बसलेली दाखवतात. चार, आठ, बारा किंवा सोळा भुजा असलेली तिची शिल्पे भारतभर अनेक ठिकाणी बघायला मिळतात. तिच्या हातामंध्ये त्रिशूल, ढाल, खड्ग, धनुष्य, पाश, अंकुश, बाण, कुऱ्हाड, दर्पण, घंटा, वज्र, दंड, वरद, मुण्ड, कपाल, खेटक अश्यी विविध आयुधे असतात. क्वचित मागच्या दोन हातांमध्ये तिने हत्तीचे कातडे धरलेले दिसते.

    ती प्रेतावर आरूढ असलेली दाखवावी. त्रिनेत्र धारण करणारी आणि डोळे खोल आत गेलेले असावेत. तिच्या भोवती अमंगल, अप्रिय वाटणारे घुबड, जंबुक, सर्प, विंचू तसेच स्मशानवासी म्हणजे तिचे साधक किंवा सेवक यांचे अंकन असते.

    देवी चामुण्डेचे शिल्प बघताना एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी, की तिचा विग्रह हा बीभत्स स्वरूपाचे दर्शन घडवणारा असला तरी, ती भक्तावर अनुग्रह करणारी ही देवी माता स्वरूपिणी आहे. तिच्या उग्र, भयानक स्वरूपाची धडकी ही अनैतिक कर्म करणाऱ्यांच्या मनात सदैव रहावी यासाठी आहे. सृष्टीच्या नियमाप्रमाणे संहारानंतर सृजन हे चक्र सुरु असते, त्याप्रमाणेच चामुण्डेचे हे रूप समजून घेणे आवश्यक आहे. तिचे हे भयावह स्वरूप वाईट शक्तीचा संपूर्ण नाश करून नवनिर्मितीसाठी पूरक असल्याने जवळपास सर्वच मध्ययुगीन मंदिरांवर देवी चामुण्डेची स्वतंत्र शिल्पे शिल्पकारांनी कोरली आहेत. हा शुद्ध बीभत्स रस अमंगळ संपवून मंगलता प्रदान करणारा मानावा. काळावर असलेले तिचे आधिपत्य स्वीकारून नतमस्तक होणाऱ्या भक्ताला चामुण्डा अभय देणारीच आहे. 

    पुढील भागात देवी शिल्पातील अद्भुत रसचा परामर्श घेऊ.

  • भयानक रस – करालवदना : नवरस आणि देवी शिल्पे

    भयानक रस – करालवदना : नवरस आणि देवी शिल्पे

    नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालिकेतील पहिला रस शृंगार जो उमा महेश्वर आलिंगन मूर्तीमधून आपण अनुभवला. कांची येथील कैलासनाथ मंदिरातील सप्तमातृका पटामध्ये हास्य रस बघितला. देवीच्या त्रिपुरा या रूपातून करूण रसाची अनुभूती घेतली. क्रोधाने रौद्र रूप धारण केलेल्या कालीचे स्वरूप बघितले. महिषासुरमर्दिनीच्या रूपात वीर रसातील उत्साह अनुभवला. या लेखामध्ये देवीच्या काली स्वरूपातील दुसऱ्या शिल्पातून व्यक्त होणारा भयानक रस आपण बघणार आहोत.

    रससिद्धांतामधील सहावा रस आहे भयानक रस, ज्याचा भय हा स्थायीभाव. त्यामुळे थरथर कापणे, तोंडाला कोरड पडणे, चिंता, चक्कर येणे, पळून जाणे हे या रासामधून उद्भवणारे अनुभाव आहेत.

    गात्रमुखदृष्टिभेदैरुरुस्तम्भाभिवीक्षणोद्वेगैः 

    म्हणजेच चेहरा आणि डोळ्यांमधील भाव, रंग आणि स्थितीमध्ये होणारा बदल हे भयाचे लक्षण आहे. अभिविक्षण म्हणजे भय दाटल्यामुळे होणारी डोळ्यांची हालचाल. उद्वेग म्हणजे मन विचलित होणे. दैन्य, सम्भ्रम, चिंता, सम्मोह, त्रास हे भयानक रसाचे संचारी भाव आहेत. 

    विष्णुधर्मोत्तर पुराणातील चित्रसूत्र पुढील श्लोकात भयानक रसाचे वर्णन करते –

    दुष्टदुर्दशनोच्छुष्कहिंस्त्रव्यापादकादि यत् |
    तत्स्याभ्दयानकरसे प्रयोगे चित्रकर्मणः ||

    चित्रामध्ये भयानक रसाची निर्मिती करताना दुष्ट किंवा वाईट दिसणारे, क्षय किंवा लुप्त होणारे, प्राणघातक असे भय उत्पन्न करणारे चित्रण करावे.

    करालवदना काली

    Goddess Karalvadana Kali, Madhya Pradesh, 7-8 century AD

    देवी शिल्पामध्ये भय रसाचा उद्भव देवीच्या काली विग्रहातून निर्माण होतो. कालीचे स्वरूप रौद्र रस बघताना जाणून घेतलेच आहे. त्यामुळे तिच्या शिल्पातील भयानक रसाचे रसग्रहण करू. इ.स. सातव्या – आठव्या शतकातील ही मूर्ती सध्या दिल्ली येथील राष्ट्रीय संग्रहालयात आहे. मध्यप्रदेश येथून ही मूर्ती सापडलेली आहे.

    चतुर्भुजा करालवदना देवी समपाद स्थानक म्हणाजे तिच्या दोनही पायांवर समान भार देऊन उभी आहे. तिची देहयष्टी स्थूल आहे. चेहऱ्यावर उग्र भाव आहेत. मिटलेले मोठे डोळे, प्रमाणापेक्षा जाड ओठ आणि मोठे नाक यांमुळे तिच्या रूपामध्ये भयानकता वाढली आहे. केशरचना बघितली तर जटांचा केशसंभार कवट्यांनी सुशोभित केला आहे. तिच्या गळ्यामध्ये एखाद्या पुष्पमाळेप्रमाणे रुळावा तसा नाग रुळत आहे. या फणा काढलेल्या नागाचे तोंड तिने तिच्या उजव्या हातामध्ये पकडले आहे. या फणा काढलेल्या नागाचे तोंड तिने तिच्या उजव्या हातामध्ये पकडले आहे. तिच्या पुढच्या दोनही हातांमध्ये मानवाची मुंडकी आहेत. मागच्या उजव्या हाताने सर्प पकडला आहे आणि डाव्या हातात कमंडलू आहे. या दोनही हातांच्या खोबणीत उजवीकडे त्रिशूळ आहे आणि डावीकडे दण्ड. देवीच्या हातातील नरमुंडाचे रक्त प्यायला जंबुक दोन पायावर उभे आहेत. देवीच्या पायाशी दोनही बाजूला वाघ सदृश्य प्राण्यांचे अंकन केले आहे. एकूणच ह्या शिल्पामधून देवीच्या भयप्रद मूर्तीचे दर्शन होत आहे.

    पुढील भागात देवी शिल्पातील बीभत्स रसाचा परामर्श घेऊ.

  • वीर रस – महिषासुरमर्दिनी : नवरस आणि देवी शिल्पे

    वीर रस – महिषासुरमर्दिनी : नवरस आणि देवी शिल्पे

    बलपराक्रमशक्तीप्रतापप्रभावादीभिर्विभावैरुत्पद्यते

    बल, पराक्रम, शक्ती, प्रताप आणि प्रभाव या विभावांमुळे ज्या रसाचा उद्भव होतो, तो म्हणजे वीर रस. उत्साह हा वीर रसाचा स्थायीभाव आहे, त्यामुळे याला सात्विकता लाभली आहे. दया-वीर, दान-वीर, धर्म-वीर आणि युद्ध-वीर असे वीर रसातील विविध भाव व्यक्त होतात. याशिवाय असुर वीर आणि लोभ वीर या संकल्पनाही वीर रसाशी निगडीत आहेत.

    अर्थात देवीचे युद्ध वीर स्वरूपातील रणरागिणीचे रूप शिल्पकारांनी महिषासुरमर्दिनीच्या शिल्पांमधून अभिव्यक्त केले आहे. नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालिकेत पूर्वी प्रस्तुत झालेल्या देवीच्या शृंगार, हास्य, करुण आणि रौद्र रसापेक्षा वीर रसातील महिषासुरमर्दिनी स्वरूपाची लोकप्रियता भारतीय परंपरेत प्राचीन काळापासून दिसते. त्यामुळे प्राचीन नाण्यांवर, मंदिराच्या बाह्य भिंतींवर, स्वतंत्र शिल्प रूपामध्ये किंवा चित्र रूपामध्ये दुर्गेचे दर्शन होते.

    महिषासुरमर्दिनी

    देवी दुर्गेचा उद्भव महिषासुराचा विनाश करण्यासाठीच झाला होता. देवी दुर्गेच्या मूर्तीचा विचार केला तर, इ.स. पहिल्या शतकापासून तिच्या विविध रूपांचे अंकन झाल्याचे भौतिक पुरावे सापडतात. कुषाण काळातील टेराकोट्टा फलकांवर दुर्गेचे मूर्त रूप साकार झालले दिसते. गुप्त काळामध्येही ती जनसामान्यांमधील लोकप्रिय आणि पूजनीय देवता होती. याशिवाय तंत्र साहित्य, आगम आणि शिल्प ग्रंथही दुर्गेच्या महिषासुरमर्दिनी स्वरूपाचे वर्णन करतात. शिल्परत्न या ग्रंथामध्ये देवी कात्यायनी म्हणजेच महिषासुरमर्दिनी स्वरूप आहे असा उल्लेख येतो.

    महिषासुरमर्दिनी या विरांगनेचा उद्भव आणि स्वरूप समजून घेण्यासाठी मात्र मार्कंडेयपुराण, वामन पुराण, वराह पुराण, शिव पुराण, स्कन्द पुराण, देवी भागवत, कलिकापुराण अश्या पुराणांचा आधार घ्यावा लागतो. रम्भ या दैत्याचा पुत्र म्हणजे महिषासूर. तपोबलाच्या जोरावर महिषासुर ब्रह्मदेवांकडून वरदान प्राप्त करतो की, त्याला कोणत्याही पुरुष देवांकडून मृत्यू येणार नाही. त्यामुळे देवतांना हरवून महिषासुर स्वर्गावर त्याचे आधिपत्य स्थापन करतो. इंद्र आणि इतर देव ब्रह्मदेवाकडे जातात. ब्रह्मदेवांच्या संगण्यावरून विष्णू आणि शिव यांना सर्व देव शरण जातात, आणि झाला प्रकार कथन करतात. महिषासुराच्या उदामपणाचा संताप येऊन भगवान विष्णूच्या मुखातून तेजाग्नी बाहेर येतो, तसेच दिव्य तेज शंकरातून उत्पन्न होते. अश्याच प्रकारे सर्व देवतांमधून तेज प्रकट होऊन ते एकत्रित होते. या दिव्य तेजातून स्त्री उत्पन्न होते, ती देवी कात्यायनी.

    प्रत्येक देवांच्या तेजाने देवीच्या सर्वांगाचा उद्भव होऊन साक्षात असुरमर्दिनी प्रकट होते. भगवान शंकराच्या तेजापासून देवीचे मुख तयार होते. यमाच्या तेजाने तिचे लांब सडक काळेभोर केस तयार होतात. विष्णूच्या तेजाने संपन्न अश्या तिच्या अठरा भुजा तयार होतात. चंद्रमाच्या तेजाने देवीचे स्तनमंडल तयार होतात. देवेंद्राच्या तेजाने कटीप्रदेश तर वरुण देवाच्या तेजाने तिच्या मांड्या आणि पाय तयार होतात. भूमीदेवीच्या तेजाने नितंब, ब्रह्मदेवाच्या  तेजाने पावले आणि घोटा, सूर्यदेवाच्या तेजाने हाताची बोटे आणि वसू देवतांच्या तेजाने पायाची बोटे तयार होतात. यक्षराज कुबेराच्या तेजाने नासिका उत्पन्न होते. दक्ष प्रजापतीच्या तेजाने दंतपंक्ती तर वायू देवाच्या तेजाने तिचे कान बनतात. अग्नी देवाच्या तेजाने तिसरा नेत्र देवी धारण करते. संध्या देवीच्या तेजाने तिच्या भुवया तर अरुण देवाच्या तेजाने तिचे ओठ तयार होतात. 

    समस्तदेवानां तेजोराशिसमुद्भवाम्

    समस्त देवतांच्या तेजाने उद्भवलेल्या दुर्गा देवीचे स्वरूप अतिशय मोहक, निश्चल असे असते. सर्व देवता दुर्गेला महिषासुराच्या वधासाठी त्याची अस्त्रे आणि शस्त्रे अर्पण करतात.

    शिवाकडून देवीला त्रिशूळ आणि विष्णूकडून चक्र प्राप्त होते. वरुणाकडून शंख आणि पाश, अग्नीकडून शक्ती, यमाकडून काल-दण्ड. वायू धनुष्य तर सूर्य तेजस्वी बाण प्रदान करतो. इंद्र त्याचे वज्र आणि ऐरावताच्या गळ्यातील घंटा देतो. कुबेराकडून महाशक्तिशाली गदा आणि त्याचे दिव्या मधुपात्र देतो. ब्रम्हाकडून कमण्डलु, कालाकडून धारधार असे खड्ग आणि संरक्षक अशी ढाल प्राप्त होते. विश्वकर्माकडून तेजस्वी असा परशु आणि अनेक प्रकारचे अस्त्र, अभेद्य कवच देवीला प्राप्त होते. समुद्रदेव देवीला उज्ज्वल असा पुष्पहार देतात. दिव्य चूडामणी, जटामुकुटाची शोभा वाढविण्यासाठी अर्धचंद्र, कानांमध्ये दोन कुंडले, दंडामध्ये केयूर, पायांत रुळणारी नाजूक नुपूरे, गळ्यात कंठाहार, हातांमध्ये दिव्य कंकण, बोटांमध्ये  विवध रत्नजडित अंगठ्या, ही सर्व आभूषणे प्रदान करतात. हिमालय पर्वत देवीला सिंह हे वाहन अर्पण करतो.

    अनंत सूर्याचे तेज जिच्यामध्ये एकवटले आहे, अश्या त्या देवी दुर्गेच्या आवेशपूर्ण गर्जनेने समस्त आकाश, पृथ्वी हादरून जातात. त्या दिव्य गर्जनेचे प्रतीध्वनी असुर सेनेच्या मनात कंप निर्माण करतात. असुर सेनेशी अविश्रान्तपणे देवी युद्ध करताना तिच्या चेहऱ्यावर परिश्रम, थकवा यांचा तिळमात्रही लवलेश नव्हता.

    Goddess Mahishasuramardini, Pala 12th century AD.

    अश्याच स्वरूपात ती शिल्पातून साकार झालेली दिसते. हे महिषासुरमर्दिनीचे शिल्प इ.स 12 शतकातील पाल शैलीतील आहे. अतिशय मोहक देह असलेली परंतु तिच्या देहबोलीतून आवेग, उत्साह सळसळताना दिसतो आहे. त्रिभंग अवस्थेमध्ये ती उभी असलेली दाखवतात. तिचा उजवा पाय सिंहावर आणि डावा पाय महिषाला पायाने दाबताना दाखवतात. त्यामुळे डावा पाय थोडा उचललेला म्हणजे अलिढ आसनात दिसतो. देवीच्या सोळा हातांमध्ये डावीकडून असुराच्या छातीत घुसवलेला त्रिशूळ, चक्र, अंकुश, वज्र, हातोडी, शक्ती, खड्ग आणि बाण ही आयुधे आहेत. उजव्या हातामध्ये ढाल, धनुष्य, घंटा, दर्पण, सूची मुद्रा, ध्वज आणि पाश ही आयुधे आहेत तर एका हाताने असुराचे केस पकडलेले आहेत. कमळावर वीर रसपूर्ण देवी विग्रह, असुराचे निर्दालन करताना शिल्पांकित केला आहे.

    महिषासुरमर्दिनीच्या या शिल्पातून  दृढनिश्चय, अविचल भाव, स्थिरता, धैर्य, शौर्य, चातुर्य या सर्वांचा मिलाफ दिसतो आहे. या युद्ध वीर रसातील महिषासुरमर्दिनीचे देवी शिल्प म्हणजे स्त्री शक्तीचे साकार दर्शन घडवणारे आहे.

    पुढील भागात देवी शिल्पातील भयानक रसाचा परामर्श घेऊ.

  • रौद्र रस – काली : नवरस आणि देवी शिल्पे

    रौद्र रस – काली : नवरस आणि देवी शिल्पे

    रससिद्धांतामध्ये शृंगार, हास्य आणि करुण रसानंतर येतो तो म्हणजे रौद्र रस. या रस निष्पत्तीचा स्थायीभाव क्रोध आहे. त्यामुळे रौद्ररस अभिव्यक्त होताना उत्साह, आवेग, चपळता, उग्रता आणि रोमांच हे संचारीभाव दिसतात. रौद्र रसाची व्याख्या करताना भरतमुनी त्यांच्या नाट्यशास्त्रामध्ये रौद्र रसाची कर्मे म्हणजे या रसामुळे काय काय होते हे पुढील श्लोकातून व्यक्त करतात – 

    ताडनपाटनपीडनच्छेदनप्रहरणशस्त्र – सम्पातसम्प्रहाररुधिराकर्षणाद्यानि कर्माणि

    ताडन म्हणजे शरीरावर प्रहार करून मारणे, पाटन म्हणजे तुकडे तुकडे करणे, पीडन म्हणजे दाबणे, छेदन म्हणजे एकमेकांपासून वेगळे करणे या सर्व कर्मांमध्ये रौद्र रसाचा अंतर्भाव आहे.

    देवी शिल्पामध्ये अश्याच क्रोधात्मक रौद्ररूपाचे दर्शन होते, ते तिच्या काली या स्वरूपात. देवीचे काली स्वरूपातील शिल्प आणि त्यातील रौद्र रस अनुभवण्यापूर्वी तिचे स्वरूप आणि उद्भव बघणे अधिक संयुक्तिक ठरेल. देवी कालीचे स्वरूप मार्कंडेय पुराण, लिंगपुराण, देवी भागवत यांसारख्या पुराणांमधून तर तंत्र साहित्यातून अधिक स्पष्ट होते. पार्वतीचे उग्र स्वरूप म्हणजे काली. काळावर तिचे अधिराज्य आहे म्हणून तिला काली म्हणतात. 

    कालसङ्कलनात् काली सर्वेषामादि रूपिणी |
    कालत्वादादिभूतत्वादाद्या कालीति गीयते ||

    म्हणजेच काली देवी, तिच्या ठायी काळाचे संकलन करते. तिच अंत आणि तीच आरंभ स्वरूपिणी आहे. कालत्व अर्थात ज्या गुणांचा स्वीकार करून काल उत्पन्न होतो, तो गुण तिच म्हणजे काली. काळाचा प्रारंभही तिच्यापासून होतो त्यामुळे तिला आद्या असेही म्हणतात.

    काली उत्पत्तीच्या विविध कथा आहेत. देवीचे दशम महाविद्या स्वरूपात ही पूजन होते. परंतु देवी कालीचा रौद्र हा स्थायीभाव, मार्कंडेय पुराणातील देवी महात्म्यात वर्णिला आहे. 

    ततः कोपं चकारोच्चैरम्बिका तानरीन्प्रति |
    कोपेन चास्या वदनं मषीवर्णमभूत्तदा ||
    भृकुटीकुटिलात्तस्या ललाटफलकाद्द्रुतम् |
    काली कराल वदना विनिष्कानतासिपाशिनी ||

    चण्ड-मुण्ड यांच्या असुरी सेना देवीवर धनुष्य ताणून उभी आहे, हे बघून अंबिकेचा चेहरा रागाने काळा पडतो, तिच्या भुवया क्रोधाने चढतात आणि त्यातून साक्षात कालीचा उद्भव होतो. तिचा चेहरा काळा आणि हातामध्ये खड्ग आणि खट्वांगं धारण केलेले असे उग्र रूपात ती असुरांपुढे येते.

    Goddess Kali, Hoysaleshwar Temple, Halebid 12th century AD.

    शिल्पकाराने देवी कालीची अनेक रौद्र रूपे शिल्पांमधून अभिव्यक्त केली आहेत. युद्धभूमीवर तिच्या रौद्र रूपाने थैमान घातले आहे. त्यामुळे तिचा युद्धभूमीवरील हा रौद्र तांडव नृत्यशिल्पांतून अभिव्यक्त होतो. कर्नाटक, हळेबिड येथील होयसाळेश्वर मंदिरावर रौद्ररुपिणी कालीचे शिल्प बघायला मिळते. हे शैव मंदिर इ.स. 12 शतकात होयसळ राजवंशातील विष्णूवर्धन याने बांधले आहे. होयसळ शैलीतील या शिल्पामध्ये षड्भुजा काली नृत्य करताना दिसत आहे. तिच्या आजूबाजूला तिचे सेवक, गण आहेत. खड्ग, सर्प, डमरू, त्रिशूळ, कपाल आणि नरमुण्ड तिच्या हातांमध्ये तिने धारण केले आहे. सालंकृत कालीच्या गळ्यातील रुण्डमाळा रुळत आहे. क्रोधाने तिचे डोळे विस्फारलेले आहेत. एकूणच चेहऱ्यावरील रौद्र भाव सहज टिपता येत आहे. त्यामुळे रौद्र रसातील तिच्या या शिल्पातून उत्साह, आवेग, चपळता, उग्रता यांचे दर्शन होत आहे.


    पुढील भागात देवी शिल्पातील वीर रसाचा परामर्श घेऊ.

  • करुण रस – त्रिपुरा : नवरस आणि देवी शिल्पे

    करुण रस – त्रिपुरा : नवरस आणि देवी शिल्पे

    नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालेत आत्तापर्यंत आपण, उमा महेश्वर आलिंगन मूर्तीमधून शृंगार रस आणि मागच्या लेखातून सप्तमातृका पटातील हास्य रसाची अभिव्यक्ती जाणून घेतली, या भागामध्ये देवी शिल्प आणि करुण रस याची माहिती घेऊया. 

    करुण रसाचा स्थायीभाव शोक आहे. नाट्यशास्त्रामध्ये या रसाची व्याख्या करताना शाप, क्लेश, पतन, वियोग, हानी, मृत्य अश्या विभावांमुळे करुण रस उत्पत्ती होते असे सांगितले आहे. आचार्य श्रीशंकुक यांच्या मते दयायुक्त हृदयाचा भाव करुण मानला आहे. अर्थात हे मत नाट्यशास्त्रदृष्टीने तितकेसे मान्य नाही. परंतु शिल्पशास्त्र आणि रसभाव यांचा एकत्रित विचार करता देवी शिल्पांमध्ये करूण रसासाठी आचार्यांचे मत समर्पक ठरु शकते. देवी शिल्पाच्या तत्त्वातून, दयाभावातून निर्माण होणारी करुणा अधिक योग्य पद्धतीने समजू शकते.

    चित्रसूत्रात करुण रसाला पुढीलप्रमाणे श्लोकबद्ध केले आहे – 

    याञ्चाविरहसंत्यागविक्रियाव्यासनादिषु |
    अनुकम्पितकं यत्स्याल्लिखेत्तेत्करुणे रसे ||

    म्हणजेच चित्रामध्ये करुण रस दाखवताना याचना, वियोग, त्याग, विपदा किंवा आपत्ती अश्या पद्धतीची परिस्थिती दाखवावी.  वरील श्लोकाचा आधार घेत देवी शिल्पामधील करुण भाव समजून घेऊ.

    प्राचीन काळापासून भारतीय परंपरेत स्त्री-देवता हा एक महत्त्वाचा भाग होता आणि आजही तो आहे. जगातल्या अनेक संस्कृतींमध्ये देवीची माता या स्वरूपात पूजा होत आली आहे. मातृदेवतांची पूजा आणि त्यांचे प्राबल्य पूर्वीपासूनच दिसते. देवीच्या जगन्माता स्वरूपात मनुष्याने सृजन, भरण, पोषण, क्षमा, शांती, दया, ममत्व कल्पून तिची कृपा आणि तिचा वरदहस्त प्राप्त करून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. देवीच्या सौम्य, रौद्र आणि भयानक अश्या सर्वच रूपांमध्ये ती करुणामयी असल्याचे पुरावे पुराणकथांमधील तिच्या वर्णनावरून मिळतात.

    कारुण्यरूपा त्रिपुरा

    Goddess Tripura

    देवीच्या माता स्वरूपांमध्ये स्थायीभाव हा करुणा आहे. त्यामुळे वाईट शक्ती आणि अज्ञान यांचा नाश करून भक्ताला सुरक्षा, शांती प्रदान करते. शिल्पांमध्ये देवीची अनेक स्वरूपे ही करुण रसाची उदाहरणे म्हणून घेता येतील. Elements of Hindu Iconography मध्ये गोपीनाथ राव यांनी त्रिपुरा या देवीचा उल्लेख केला आहे. गौरीचे एक स्वरूप म्हणजे त्रिपुरा. चतुर्भुजा देवीच्या मागच्या दोन हातामध्ये अंकुश आणि पाश ही दोन आयुधे आहेत. तिचे पुढील दोन हात हे अभय आणि वरद प्रदान करणारे शिल्पांकित केलेले असतात. भद्रपीठावर पद्मासनात त्रिपुरा बसलेली शिल्पांकित केली आहे. डोक्यावर जटामुकुट आणि त्रिनेत्र असे तिचे स्वरूप आहे. वर म्हटल्याप्रमाणे देवीच्या हृदयात भक्तासाठी दयाभाव उत्पन्न झाला तर करुण रस म्हणता येईल. देवीचे अभय आणि वरद हस्त तिच्या करुणामयी भावाचे दर्शन या शिल्पातून घडवत आहेत. अभय हस्ताच्या रूपात भक्तांना अभय देणारी आणि वरद हस्ताच्या रूपात या औदार्याच्या बदल्यात काहीही न मागता सर्वांवर दयादृष्टी हा भाव देवीच्या मूर्तीमधून प्रतीत होत आहे.

    भक्ताला अभय देणारे देवी शिल्प महाबलीपुरम येथील वराह गुंफेमध्येही बघायला मिळते. या शिल्पामध्ये चतुर्भुजा देवी स्थानक म्हणजे उभी आहे. तिच्या मागच्या हातामध्ये चक्र आणि शंख आहे, डोक्यावर छत्र आहे. एक हात कटावलंबित म्हणजे मांडीवर स्थिरावला आहे, तर दुसऱ्या हाताने ती भक्ताला अभय देत आहे. या शिल्पपटात तिच्या पायाशी असलेला भक्त स्वतःचे शीर देवीला अर्पण करीत आहे. येथे चित्रसूत्रात सांगितल्याप्रमाणे भक्ताच्या त्याग भावनेतून करुण रस उद्भवलेला दिसतो, ज्यामुळे देवी त्याला दर्शन देण्यासाठी प्रकट झाली आहे.

    पुढील भागात देवी शिल्पातील रौद्र रसाचा परामर्श घेऊया.

  • हास्य रस – सप्तमातृका : नवरस आणि देवी शिल्पे

    हास्य रस – सप्तमातृका : नवरस आणि देवी शिल्पे

    मागच्या भागात उमा महेश्वर यांच्या आलिंगन मूर्तीमधून आपण शृंगार रसाची अभिव्यक्ती जाणून घेतली, या भागामध्ये देवी शिल्पातील हास्य रसयुक्त अभिव्यक्ती बघूया. 

    रससिद्धांतामध्ये, हास हा स्थायीभाव असेलला दुसरा रस म्हणजे हास्य रस. यामध्ये वेशभूषा , केशरचना, अलंकार यांच्यामधील विकृती म्हणजे जे असायला हवे त्याच्या विपरीत असेल तर त्यातून हास्य निर्मिती होते. त्यामुळे हास्य रसाचे विभाव हे साधारण मानले आहेत. आचार्य श्रीशंकुक यांच्या मते हास्य रसाची दोन प्रकारामध्ये विभागणी करता येते. एक म्हणजे स्वतः हसणे ज्याला आत्मस्थ किंवा स्वसमुत्थ हास्य असे म्हणतात. दुसरा प्रकार म्हणजे काही कृतींच्या आधारे दुसऱ्यांना हसवणे ज्याला परस्थ किंवा परसमुत्थ हास्य असे म्हणतात. देवी शिल्पांमध्ये हास्य रसाची अभिव्यक्ती परस्थ हास्य स्वरूपात आपण बघणार आहोत. नाट्यशास्त्रानुसार हास्य रसाचे विश्लेषण पुढील श्लोकातून केले आहे- 

    विपरीतालङ्गरैर्विकृताचाराभिधानवेषैश्च |
    विकृतैङ्गविकारैर्हसतीति रसः स्मृतो हास्यः||

    अपेक्षित अलंकारांना सोडून वेगळेच अलंकार, वेगळ्याच पद्धतीने धारण करणे, विकृत वागणे, अंगविक्षेप यांमुळे हास्य रस उत्पन्न होतो. 

    शिल्पशास्त्रातही हास्य रसाची अभिव्यक्ती अतिशय समर्पक केली आहे. चित्रसूत्रानुसार हास्य रस पुढील श्लोकातून सांगितला आहे – 

    यत्कुब्जवामनप्रायमीषद्विकटदर्शनम् |
    वृथा हि हस्तसंकोचं तस्याध्दास्यकरं रसे ||

    हास्य रस निर्मितीसाठी कुबड असलेल्या, बुटक्या किंवा काही अंशी विचित्र दिसणारे व्यक्तिचित्रण करावे. कारण नसताना हाताच्या मुठी वळणे हे देखील हास्य रसाचे कारण ठरते असा या श्लोकाचा अर्थ आहे. 

    भारतीय शिल्पांमध्ये, अनेक मंदिरांत आणि त्यांच्या बाह्यभिंतींवर शिवाचे ठेगण्या स्वरूपाचे, बुटके आणि विचित्र चेहऱ्याचे गण शिल्पांकित केलेले दिसतात. त्यांच्या चेष्टा, अंगविक्षेप हे शिल्प बघणाऱ्या रसिकाच्या चेहऱ्यावर हास्य उमटवतात. देवी शिल्पांचा विचार केला तर हास्य रस निर्मिती क्वचित म्हणावी लागेल, परंतु शिल्पकारांची कल्पकता आणि त्यातून निर्माण होणारा हास्य रस दुर्लभ आहे. कांची येथील कैलासनाथ मंदिरातील सप्तमातृका शिल्पपट या कल्पकतेची साक्ष देतो.

    सप्तमातृका, कैलासनाथ मंदिर 

    कांची येथील कैलासनाथ मंदिर, नरसिंह वर्मन 2 म्हणजेच राजसिंह पल्लव या राजाने बांधले आहे. इ.स.7-8 व्या शतकातील या मंदिरावर सप्तमातृकांचा एक शिल्पपट आहे. इ.स. पहिल्या शतकापासून सप्तमातृका शिल्पांचा आढळ भारतभर आहे. मध्यायुगामध्ये या सप्तमातृकांचा आढळ अधिक होण्यास सुरुवात झाली असे दिसते. त्यांचा उद्भव आणि त्यांच्या निर्मितीच्या कथा अनेक स्मृतीग्रंथ, मत्स्यपुराण, देवीपुराण, स्कंदपुराण, मार्कंडेयपुराण आणि वराहपुराण आदि पुराणांतून तसेच सुप्रभेदागम, अंशुमतभेदागम, पूर्वकारणागम या आगम तर प्रपंचसार, योगिनीहृदय, स्वच्छंदतंत्र यासारख्या तंत्र साहित्यातून येतात. मत्स्यपुराणानुसार या मातृकांचा उद्भव अंधाकासुर वधाच्या वेळी शिवापासून झाला, असा उल्लेख आहे. परंतु वामन पुराणानुसार चंडिकेच्या शरीरातून या मातृकांचा उद्भव झाला आणि तिच्यातच त्या पुन्हा विलीन झाल्याचा उल्लेख येतो. 

    सप्तमातृकांचे मूळ स्वरूप आणि शिल्पकाराने दाखवलेले स्वरूप त्यात निर्माण झालेल्या फरकामुळे या शिल्पपटामधून हास्य रस निर्मिती होते. या मातृकांचे मूळ स्वरूप बघितले तर या असुरांचे निर्दालन करणाऱ्या युद्ध भूमीवर उद्भवलेल्या शक्ती आहेत. ब्रह्मदेवाची ब्राह्मी, महेश्वराची माहेश्वरी, कार्त्तिकेयाची कौमारी, विष्णूची वैष्णवी, वराहाची वाराही, इंद्राची इंद्राणी आणि कात्यायनी देवीच्या भृकुटीतून चामुंडा देवी यांचा उद्भव झाला आहे. ईशानाशिव गुरुदेव पद्धत्तीमध्ये सप्तमातृकांना योगरूपा म्हणजेच अक्षमाला घेतलेल्या, योग साधनेत बसलेले दाखवण्याचे निर्देश आहेत. 

    Saptamatrika, Kailasnath Temple 7-8 century AD.

    कैलासनाथ मंदिरातील सप्तमातृका पटामध्ये ब्राम्ही, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी आणि चामुंडा या मातृका शिल्पांकित केल्या आहेत. त्यांच्या डोक्यावर छत्र आहे. या पटाकडे डावीकडून बघायला सुरुवात केली तर सर्वप्रथम ब्राम्हीचे अंकन केले आहे. ब्राम्ही देवी चक्क तिचा एक पाय माहेश्वरी देवीच्या मांडीवर टाकून निवांत बसलेली शिल्पकाराने दाखवली आहे. माहेश्वरी आणि कौमारी देवी, वैष्णवी कडे बघत आहेत. वाराही आणि इंद्राणी यादेखील वैष्णवीकडे बघत आहेत. कौमारी आणि वाराही एक पाय निवांत दुसऱ्या पायावर ठेऊन बसल्या आहेत. मध्यस्थानी बसलेल्या वैष्णवी देवीच्या मागे असलेले प्रयोग चक्र आणि शंख बघण्यासारखे आहेत. मातृकांच्या बसण्याच्या पद्धतीतील विक्षेप, शिल्प बघणाऱ्याचे सहज लक्ष वेधून घेतो. त्यामुळे एकूणच हा शिल्पपट सप्तमातृकांमधील त्यांच्या मूळ स्वभाव धर्माच्या विपरीत, भावदर्शन देत असल्याने येथे परस्थ हास्य रस निर्माण झाला आहे.   

    पुढील भागात देवी शिल्पातील करुण रसाचा परामर्श घेऊया.

  • शृंगार रस – उमामहेश्वर आलिंगन मूर्ती : नवरस आणि देवी शिल्पे

    शृंगार रस – उमामहेश्वर आलिंगन मूर्ती : नवरस आणि देवी शिल्पे

    पार्वती म्हणजे प्राकृतिक शक्ती आणि सौंदर्य यांचा सुरेख संगम आणि शिव म्हणजे सत्य. देवीच्या विविध रूपांपैकी पार्वती हे स्वरूप सौंदर्य, माधुर्य आणि अनुराग यांची साक्ष देणारे आहे. त्यामुळेच उमा महेश्वर हे दम्पती प्राचीन भारतीय काव्य, नाट्य, नृत्य, चित्र आणि शिल्प परंपरेचा अत्यंत प्रिय विषय झाले. महाकवी कालिदासरचित कुमारसंभव हे काव्य पार्वती-परमेश्वर यांना समर्पित आहे, ज्यामध्ये या दम्पातींचा शृंगार शब्दबद्ध केला आहे.

    नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालिकेतील पहिला रस म्हणजे शृंगार रस. रससिद्धांतामध्ये सर्वात प्रथम स्थानी येतो. भावनांचा अधिपती संबोधल्यामुळे या शृंगार रसाला ‘रसराज’ किंवा ‘रसपती’ असे म्हटले आहे. चित्रसूत्र ग्रंथामध्ये शृंगार रसाचे वर्णन पुढील श्लोकात येते –

    ‘तत्र यत्कान्तिलावण्य’ लेखामाधुर्यसुन्दरम्|
    विदग्धवेशाभरणं शृंङ्गारे तु रसे भवेत् | 43.2

    शृंगार रसाची अभिव्यक्ती करताना चित्रामध्ये मानवी देहाचे म्हणजेच कान्तीचे सौंदर्य दाखवताना रेखांमध्ये नाजुकपणा, मधुरता आणि सुंदरता दर्शवावी, असे निर्देश दिले आहेत. याशिवाय व्यक्तीची वस्त्रे आणि आभूषणे उज्ज्वल असावीत, तेव्हा शृंगार रसाची भावना उत्पन्न होईल. भरतमुनींचे नाट्यशास्त्रही काही अश्याच प्रकारचे निर्देश देते.

    यत्किञ्चिल्लोके शुचि मेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं 

    म्हणजे संसारातील जे शुभ, पवित्र आणि उज्ज्वल किंवा तेज संपन्न आणि दर्शनीय काही असेल, तर ते स्वरूप शृंगार रसप्रधान आहे. शृंगार रसाचा स्थायीभाव रती म्हणजेच प्रेम आहे. देवी शिल्पांमध्ये उमा महेश्वर आलिंगन मूर्तीमधून अलौकिक आणि दिव्य शृंगार रसाचे साकार स्वरूप शिल्पकारांनी घडवले आहे.

    उमा महेश्वर आलिंगन मूर्ती 

    उमा महेश्वर या दम्पतीच्या आलिंगन मूर्ती भारतभर सापडतात. उमा महेश्वर आलिंगन मूर्ती या स्थानक म्हणजे उभ्या, तर कधी आसनस्थ म्हणजे बसलेल्या असतात. शिल्पकारांनी या मूर्ती घडवताना वापरलेल्या वेगवेगळ्या रचनात्मक पद्धती या शिल्पांमधून बघायला मिळतात.

    स्थानक म्हणजे उभ्या शिल्पामध्ये उमा महेश्वर त्रिभंग स्थितीत उभे असतात. सुंदर वस्त्रे दम्पतिनी परिधान केलेली असतात. आभूषणे आणि अलंकार यांनी दोघांचे देह शोभिवंत असतात. पार्वतीची विलोभनीय केशसज्जा असते आणि शिवाच्या डोक्यावर सुव्यवस्थित असा जटामुकुट असतो. चंद्रशेखर शिव काही शिल्पांमध्ये दाखवतात. उमा द्विभुज असून तिचा उजवा हात शिवाच्या खांद्यावर असतो आणि दुसऱ्या हातामध्ये नीलोत्पल किंवा पुष्प असते. क्वचित उमेच्या दुसऱ्या हातामध्ये आरसाही असतो. शिव चार हातांचा दाखवतात. रूपमंडन या ग्रंथामध्ये आलिंगन मूर्तीचे वर्णन आले आहे. त्याच्या मागच्या दोन हातांमध्ये त्रिशूळ आणि सर्प असतो तर मागच्या हातामध्ये कधी डमरू किंवा कपाल धरलेला दाखवतात. पुढच्या दोन हातांमधील उजव्या हातामध्ये कधी पुष्प असते तर कधी मातुलिंग किंवा क्वचित अक्षमाला ही दाखवतात. शिवाचा डावा हात उमेला आलिंगन देणारा असतो. काही शिल्पांमध्ये उमेच्या खांद्यावर शिवाचा हात स्थिरावलेला दाखवला आहे.

    Uma-maheshwara, Madhya Pradesh, India, 9th century AD

    उमा महेश्वर यांच्या आसनस्थ म्हणजे बसलेल्या शिल्पांमध्ये अतिशय सुंदर भाव शिल्पकाराने शिल्पित केले आहेत. शिव पार्वतीच्या बसलेल्या शिल्पांमध्ये कधी त्यांचे आसन भद्रपीठ असते तर कधी ते नंदीच्या पाठीवर विराजमान असतात, असे दाखवतात. शिवाच्या डाव्या मांडीवर पार्वती बसलेली दाखवातात. या आलिंगन शिल्पांमध्ये शिव पार्वतीसोबत नंदी, गण, कार्त्तिकेय, गणेश, भृंगी, गंधर्व आणि अप्सरा यांचेही अंकन केलेले असते.

    या आलिंगन मूर्तीमध्ये उमा महेश्वर एकमेकांच्या डोळ्यात बघत असतात, त्या दोघांनाही जणू काही त्याच्या आजूबाजूला असलेल्या संसाराचा पूर्णतः विसर पडला आहे. सलज्ज पार्वतीच्या नयनांचे सुख अनुभवण्यासाठी शिव आपल्या हाताच्या बोटांनी तिची हनुवटी हलकेच वर करीत आहे, अशी शिल्पे दैवी शृंगार रसाचे दर्शन घडवतात. उमा महेश्वरांच्या चेहऱ्यावरील स्मित, आत्मिक आनंद, डोळ्यांचा कटाक्ष, हातांचा स्पर्श, देहबोली हे सर्व विभाव या शिल्पांमधून शृंगार ही भावना प्रकट करतात. जगन्माता आणि पिता यांचा हा दैवी शृंगार एका अलौकिक अनुरागाचे मंत्रमुग्ध करणाऱ्या प्रतिक रूपात शिल्पबद्ध झाला आहे.

    Uma-maheshwara,Pala, Bihar 11th century AD

    अश्याच उमा महेश्वर मूर्तींच्या अद्वितीय प्रेमाचे साक्षात दर्शन आपल्याला मथुरा, नाचणा, लातूर येथील निलंगा, नांदेड येथील कंधार, घारापुरी, वेरूळ, पट्टडकल आणि उत्तरेपासून अगदी दक्षिण भारतापर्येंत आणि भारताबाहेरही सर्वत्र सापडते.   

    पुढील भागात देवी शिल्पातील हास्य रसाचा परामर्श घेऊया.

  • नवरस आणि देवी शिल्पे

    नवरस आणि देवी शिल्पे

    महाविद्या महामाया महामेधा महास्मृतिः |
    महामोहा च भवती महादेवी महासुरी ||

    देवी स्वरूपा म्हणजे तिच्यातील विविध तत्त्वांचे साक्षात दर्शन आपल्याला घडते. कधी ती निसर्ग रूपात अवतरणारी प्रकृतीरूपा असते तर कधी ती असुरांचे निर्दालन करणारी दुर्गा असते. महाविद्या, महामाया, महामेधा, महास्मृति, महामोहा अश्या विविध रूपांमध्ये तिची कल्पना केली आहे. भारतीय शिल्पकलेमध्ये देवीच्या सौम्य, रौद्र, उग्र, भयानक अश्या सर्वच स्वरूपात अभिव्यक्ती झाली आहे. नवरस आणि देवी शिल्पे ही लेखमाला म्हणजे याच नवरसयुक्त नऊ देवी स्वरूपांचा जागर आहे.

    भारतीय संस्कृति ही धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चतुःसूत्रीने गुंफलेली आहे. प्राचीन काळापासून भारतीय समाजाने तात्त्विक, अध्यात्मिक, कलात्मक मूल्यांचा समृद्ध वारसा जपला आहे. धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चारही बिंदुना स्पर्श करणारे सौंदर्यमूलक सूत्र म्हणजे प्राचीन भारतीय कला. कला ही एक अशी अभिव्यक्ती आहे जिच्या माध्यमातून कलाकार त्याचे आत्मज्ञान, चिंतन आणि कौशल्य यांच्या आधारे संकल्पनांना यथार्थ रूपामध्ये साकार करत असतो. ही कलाकृती म्हणजे कलाकाराची भावप्रेरीत सृजनात्मक कल्पना असते.

    तत्कालीन समाजाची रूपकात्मक अभिव्यक्ती म्हणजे कला. भारतीय कलेमध्ये केवळ व्यक्तीच्या देहाची नव्हे तर त्याच्या जीवनमूल्यांची रूपके अंकित झाली आहेत. अमूर्त संकल्पनांना कलेच्या माध्यमातून मूर्त स्वरूपात साकार करताना कलाकाराने त्याच्या कलाकृतीमागे तात्विक चिंतन, सौंदर्यदृष्टी आणि कलात्मक अभिव्यक्ती या तीनही अंगांचा समतोल साधण्याच्या प्रयत्न केला आहे, जो आज उपलब्ध असलेल्या कलावशेषांच्या रूपात आपल्या समोर आहे.

    आनंद कुमारस्वामी यांच्या मते भारतीय परंपरेत तत्त्वज्ञ कलेपेक्षा, सौंदर्य सिद्धांतांवर अधिक विस्तृत आदानप्रदान करतात. त्यांच्या मते सौंदर्य किंवा रस ही एक अवस्था आहे. कला समीक्षक म्हणजेच रसिक हे ठरवू शकतात की कोणत्या प्रकारची कलाकृती ही सुंदर किंवा रसवंत आहे. या सौंदर्याची अनुभूती कलाकार प्रत्यक्ष कलाविष्कार साकारताना अनुभवत असतो. ती कलाकृती पूर्णत्वाला गेली की रसिक त्या कलेतील सौंदर्याला पुन्हा एकदा अनुभवतो.
    वात्स्यायन विरचित ‘कामसूत्र’ या ग्रंथाच्या टीकेत यशोधारने, आलेख्य म्हणजेच चित्रकर्म याची सहा अंगे सांगितली आहेत.

    रूपभेदः प्रमाणानि भावलावण्ययोजनम।
    सादृश्यं वर्णिकाभंग इति चित्रं षडंगकम्।।

    रूपभेद म्हणजे आकार, प्रमाण म्हणजे अनुपातिक माप, लावण्य म्हणजे सौंदर्य, भावयोजना अर्थात रसाभिव्यक्ती, सदृश्य म्हणजे मूळ विषयाशी साम्य आणि वर्णिकाभंग म्हणजे रंग योजना. त्यामुळे लावण्य निर्मितीसाठी सौंदर्य आणि रसनिर्मितीसाठी भाव या दोनही गोष्टी चित्रकला, शिल्पकला यामध्ये कलाकृती साकारताना महत्त्वाच्या ठरतात.

    याशिवाय कलादृष्टीने महत्त्वाचा ग्रंथ म्हणजे इ.स. 7 व्या शतकात संकलित झालेले विष्णुधर्मोत्तरपुराण. यातील अधिकांश भाग हा कला विषयातील शास्त्रोक्त मांडणीला समर्पित केला आहे. छन्दशास्त्र, काव्यशास्त्र, नृत्य-संगीत, वास्तु, शिल्प आणि चित्रकला यांचे विस्तृत विवेचन विष्णुधर्मोत्तरपुराणातून संकलित झाले आहे. रस आणि भाव यांचे वर्णन आणि ते निर्माण करण्याच्या निर्देश श्लोकबद्ध केले आहेत.

    शृङ्गारहास्यकरुणवीररौद्रभयानकाः |
    वीभत्साद्भूतशान्ताश्च नव चित्र रसाः स्मृताः ||
    – चित्रसूत्र 43.1

    या शारदीय नवरात्राच्या निमित्ताने भारतीय शिल्पकारांनी देवी स्वरूपात शिल्पबद्ध केलेल्या या नवरसांचा आढावा या लेखमालिकेतून मी प्रस्तुत करीत आहे. पुढील भागात उमा महेश्वर शिल्पातील शृंगार रसाचा परामर्श घेऊया.