बोधसूत्र | BodhSutra

Tag: rudra

  • शिवाय नमः – एक अनुभव

    शिवाय नमः – एक अनुभव

    प्रत्येक अनुभव हा आपल्याला समृद्ध करत असतो. शिवाय नमः हाही त्यापैकी एक अनुभव होता. बोधसूत्रच्या माध्यमातून मी श्रावण महिन्यामध्ये शिवाय नमः हे सदर सुरु केले. दर सोमवारी शिवाच्या वेगवेगळ्या रूपांना शब्दबद्ध करत होते. शिवाय नमः – एक अनुभव या शेवटच्या लेखाने मी या शृंखलेला पूर्णविराम देणार आहे. या प्रवासात नेहमीप्रमाणे थोडी धडपड, पडझड आणि नंतर सुंदर लेख संग्रहित होत गेले. कोणत्याही गोष्टीच ज्ञान करून घायचं म्हणजे हे सर्व स्वाभाविकच आहे. शृंखला म्हणजे सातत्याने केलेल्या अनेकविध गोष्टींची एकत्रित गुंफण. श्रावणामध्ये शिव देवतेवर आधारित ही संकल्पना शिवाचे रुद्र, संहारक, मुग्ध आणि महाविलयन स्वरूपाचा वेध घेणारी होती. ही लेखमालिका मी सातत्याने लिहून पूर्ण करू शकले याचा आनंद आहे. रुद्र या संकल्पनेपासून प्रत्येक लेखांमध्ये कधी वाङ्मय आणि पुराणे, कधी दैवतशास्त्र, कधी मूर्तीशास्त्र, कधी नाणकशास्त्र तर कधी अभिलेखांचा आधार घेतला. या संपूर्ण प्रवासामध्ये तुम्हा वाचकांचा प्रतिसाद ही लेखमालिका पूर्ण करण्यासाठी प्रोत्साहित करत होता. या लेखमालिकेमधील चौथ्या लेखाने बोधसूत्रवर माझे एकूण 25 लेख मी शब्दबद्ध केले. 25 लेख म्हणजे तसे काही फार निश्चितच नाही, पण पुढच्या लिखाणासाठी प्रेरणा देणारे नक्कीच आहेत.

    या संपूर्ण लेखमालिकेचा प्रवास शिवाय नमः मध्ये संकलित करावा म्हणून या लेखाचे प्रयोजन आहे.   

    1. रुद्राय नमः

    रुद्राय नमः

    रुद्राय नमः  या पहिल्या लेखामध्ये शिवरूपाची सर्वांत प्राथमिक अवस्था, प्राचीन वाङ्मयातून येणाऱ्या रुद्रापासून सुरु होताना दिसते. रुद्र ही अमूर्त स्वरूपातील एक संकल्पना. ही अभ्यासताना काही कथांच्या आधारे, काही श्लोकांच्या आधारे रुद्राचा शोध घेण्याचा प्रयत्न मी केला. प्राचीन ग्रंथातून उमटणाऱ्या भयानक रुद्राच्या संकल्पना पुराणकाळापर्येंत येताना शिव या सौम्य स्वरूपात कश्या विलीन होताना दिसतात याचा आढावा या लेखाच्या माध्यमातून मला घेता आला. रुद्राला म्हणून संबोधलेल्या नावांचा अर्थ जाणून घेऊन रुद्र ही संकल्पना हळूहळू साकार होते. हा पिनाकपाणी रुद्र म्हणजे शिवाचे अलौकिक रूप आहे जो विनाश आणि सृजन यांचे एकत्व दाखवतो.

    2. त्रिपुरान्तकाय नमः

    त्रिपुरान्तकाय नमः

    शिवाय नमः मधला दुसरा लेख म्हणजे, त्रिपुरान्तकाय नमः. तीन मायावी पुरांचा सर्वनाश करायला सज्ज झालेला संहारक शिव, त्रिपुरारी बनून या लेखातून अभिव्यक्त झाला आहे. पुराणांमध्ये त्रिपुरान्तक आख्यानाचे अतिशय सुंदर आणि मनोरंजक वर्णन प्रस्तुत केलेले आहे. ते वाचताना किंवा शब्दबद्ध करताना मीही त्या संपूर्ण कथाभागाचा आनंद घेत होते. शिल्पातील निरीक्षणे (Observations) कथानकाशी साधर्म्य दाखवणारी असली तरी शिल्प साकारताना शिल्पकारला येणाऱ्या काही मर्यादाही जाणवल्या. हा लेख संकलित करताना, वेळेच्या अभावी शिल्पातले बारकावे लेखामध्ये समाविष्ट करता आले नाहीत, त्याची थोडी खंत आहे. या लेखासाठी माझ्या एका मैत्रिणीच्या प्रतिसाद आला, की संपूर्ण शिल्प बघयला आवडेल. तर भविष्यात त्रिपुरान्तकाच्या रेखाचित्रांचा संपूर्ण आढावा घेऊन एक लेख पुन्हा लिहीन, अशी इच्छा मी व्यक्त करते. दुर्गांचा विनाश करण्यासाठी बाण सोडण्यपूर्वीचा शिल्पांमध्ये गोठवला तो एक क्षण शब्दांमध्ये उतरवताना संपूर्ण कथाभागाची नाट्यमयता शिल्पाच्या आधारे शब्दबद्ध करणे जास्त सुलभ झाले. 

    3. उमामहेश्वराय नमः

    उमामहेश्वराय नमः

    या लेखमालिकेतील तिसरा लेख उमामहेश्वराय नमः. खरतर हा लेख निशब्द करणारा आहे. उमा महेश्वर या दोन तत्त्वांची भावनिक सुसूत्रता आपल्याला प्रत्येक भौतिक साधनांमधून दिसते. उमा महेश्वर रूपाने, संपूर्ण सृष्टीतील दैवी तत्त्व आणि त्या तत्त्वाशी संधान बांधणाऱ्या मानवी भावभावनांच्या मुग्धतेचे मूर्त रूप या लेखामध्ये शब्दबद्ध करण्याचा एक छोटा प्रयत्न मी केला. एक असा अनुबंध जो सृष्टीतील चैतन्य साकार करतो. काव्यातून, नाणी आणि शिल्पांसारख्या भौतिक साधनांमधून उमेचे स्वतंत्र अस्तित्व जे शिवरूपात एकरूप होणार आहे याचा आढावा या लेखाच्या निमित्ताने मी घेतला आहे.

     4. हरीहाराय नमः

    हरीहराय नमः

    हरीहाराय नमः हा शिवाय नमः  या शृंखलेमधील शेवटचा लेख. या लेखांचे पूर्वनियोजन करतानाच शेवट हरिहर या स्वरूपाने करायचा हे मी ठरवले होते. योगायोगाने श्रावणातील चौथ्या सोमवारी श्रीकृष्ण जयंती आली. त्या दिवशी मी हरीहाराय नमः या शिव रूपावर लेख सादर केला. शिव आणि विष्णू या दैवतशास्त्रातील प्रमुख देवतांची ही संयुक्त मूर्ती. भारतातील आणि भारताबाहेरील ह्या संयुक्त संकल्पनेची लोकप्रियता महाविलयन प्रक्रियेची साक्ष देतात. जी अभिलेखातही उमटली आहेत. शिव आणि विष्णू या दोन स्वतंत्र सिद्धांतांवर आधारित देवतांचे एकीकरण दाखवणारे हरिहर हे स्वरूप आहे.

    शिवाय नमःच्या रूपात शिवाच्या काही स्वरूपाचा थोडक्यात आढावा इथे एकत्रित संकलित केला आहे. वाचकांचा अभिप्राय हा नेहमीच प्रेरणा देणारा असतो, त्यामुळे माझा हा प्रयत्न तुम्हाला कसा वाटला, हे मला ऐकायला नक्की आवडेल. श्रावणातील या शेवटच्या सोमवारी शिवाय नमः म्हणून या शृंखलेला इथेच पूर्णविराम देते.

  • त्रिपुरान्तकाय नमः

    त्रिपुरान्तकाय नमः

    प्राचीन संहिता, पुराणकथा आणि त्यामध्ये गुंफलेल्या काही संकल्पना या मूर्त रुपाला जन्म देत असतात. रुद्र या संकल्पनाचा विस्तार रुद्राय नमः या मागच्या लेखामध्ये आपण बघितला आहे. हाच रुद्र हातामध्ये धनुष्य धारण करून रथात आरूढ होणारा त्रिपुरान्तक शिव या संहारक रूपातून व्यक्त होताना दिसतो. तैत्तिरीय संहिता आणि शतपथ ब्राह्मणासारखे काही प्राचीन ग्रंथ आणि महाभारत, लिंगपुराण आणि शिवपुराणांतून आलेल्या रोचक कथा शिल्पकारांना ही तितीक्याच आव्हानात्मक ठरलेल्या दिसतात. या पुराणांमध्ये त्रिपुरान्तक आख्यानाचे अतिशय सुंदर आणि मनोरंजक वर्णन प्रस्तुत केलेले आहे.

    शिवपुत्र कार्त्तिकेय, दैत्यासुर तारकाचा वध करतो आणि सुरु होते कथा त्रिपुर निर्माणाची. तारकासुराचे तीन पुत्र विद्युन्माली, तारकाक्ष आणि कमलाक्ष हे तीन अनोख्या पुरांचा निर्माण करतात. मय असुराच्या मदतीने सुवर्णाचे पूर स्वर्गात बनवून तारकाक्ष त्या दुर्गाचा स्वामी होतो. कमलाक्षचे चांदीचे पूर अंतरिक्षात प्रस्थापित होते. विद्युन्मालीचे पूर भूमीवर निर्माण होते जे लोहाचे असते. या तीनही पुरांवर अधिपत्य करणारे हे दैत्य, देव आणि ऋषीच्या त्रासाचे कारण बनतात. तेव्हा ब्रह्मदेवाच्या सांगण्यावरून सर्व देवता महादेवाला शरण जातात. शिव सर्व देवतांच्या शक्तीच्या मदतीने त्या तीनही पुरांना भस्मिसात करण्यास सज्ज होतो.

    विश्वकर्मा या कार्यात शिवासाठी महादिव्य सुवर्णाच्या रथाचा निर्माण करतात. या रथाचे उजवे चाक हे सूर्य बनतो. ज्याचे बारा आरे म्हणजे बारा आदित्य असतात. डावे चाक चंद्रमा बनतो. ज्याला सोळा आरे म्हणजे चंद्राच्या सोळा कला असतात. सत्तावीस नक्षत्र या दोनही चाकांची शोभा वाढवत असतात. संवत्सर रथाचा वेग बनतो. कला त्या रथाचे खिळे बनतात. द्युलोक त्या रथाचे छत बनते. स्वर्ग आणि मोक्ष त्याचा ध्वज बनतो. वेदांग, पुराण, न्याय, मीमांसा आणि धर्मशास्त्र त्या रथाचे अलंकार होतात. पुष्कर सारखी तीर्थे रत्नजडित सुवर्णमयी पताका बनतात. चार समुद्र रथाचे आच्छादन वस्त्र बनते. सप्तवायू सुवर्णमयी उत्तम सोपान बनतात.

    साक्षात सृष्टीकरता ब्रह्मदेव या रथाचे सारथी होतात आणि प्रणवाकार ओम चाबूक बनतो. चार वेद रथाचे चार घोडे होतात. शैलराज हिमालय धनुष्य बनून रुद्राच्या हातामध्ये स्थिरावते. शेषनाग त्या धनुष्याची प्रत्येंचा बनतात. श्रुतीरूपिणी सरस्वती देवी त्या धनुष्याची घंटा बनते. जगत्पालक विष्णू त्या दिव्य शक्तिशाली धनुष्याचा महातेजस्वी बाण बनतात. त्या बाणाचे अग्र अग्नी आणि यम त्याची पिसे बनतो. हा सज्ज झालेला दिव्य रथ साक्षात रुद्राच्या स्पर्शाने डगमगतो तेव्हा नंदी त्याच्या बळाचे सहाय्य त्या रथाला देतो. ब्रह्मदेव रथाचा लगाम सावरून रथ त्रिपुरांवर चाल करण्यास सज्ज करतात. ही तीन दिव्य पुरे अनेक वर्षांनी जेव्हा एका सरळ रेषेत येतात तेव्हा रुद्र त्याच्या दिव्य तेजस्वी बाणाने त्यांच्या भेद घेतो. त्या पुरांचा त्या तीनही दैत्यांसकट सर्वनाश होतो.

    या कथेतील बारकावे शिल्पांत उतरवताना त्या प्रतिमेमागच्या आव्हानांची कल्पना आपल्याला येते. एखादे कथानक शिल्पबद्ध करताना अतिशय मर्यादित जागेत शिल्पांतील बारकावे दाखवावे लागतात. त्यामुळे अश्या मूर्तीमध्ये शिल्पकार त्याचे विशेष कौशल्य, त्याच्या कल्पकतेने मांडत असतो. अनेक शिल्पग्रंथांमध्ये अश्या मूर्तींच्या निर्माण विधीचाही उल्लेख येतो. वेरूळ येथील दशावतार लेणीतील त्रिपुरान्तक मूर्तीत सारथी साक्षात ब्रह्मदेव आणि घोडे रथ ओढताना शिल्पांकित केले आहेत. कांचीपुरम येथील कैलासनाथ मंदिरात शिव गुडघ्यावर बसून वरच्या दिशेने त्याच्या धनुष्याची प्रत्येंचा ताणलेला शिल्पित केला आहे. याशिवाय मध्य भारतामधील एका शिल्पांत शिवाचा पाय एका वाकलेल्या पुरुषावर स्थित आहे. म्हैसूर येथील त्रिपुरान्तक शिव पंचमुखी, गंगा डोक्यावर धारण केलेला दाखवलेला आहे. तीन दुर्ग आणि त्यातले दैत्य स्पष्ट दिसतायेत. बाणावर विष्णूचे अंकन आहे. चंद्र-सूर्य चाके असलेल्या रथाला चार घोडे आहेत ज्यांचा लगाम ब्रह्मदेवाच्या हातात आहे. शिवाय विनायक म्हणून गणेशही आहे असे दिसते. नंदी रथाला आधार देतो आहे. शेषनागरूपी प्रत्येंचा ताणून धरली आहे. एकूणच संपूर्ण सृष्टी आणि सर्व देवता या त्रिपुरांचा विनाश करण्याच्या कार्यात रुद्र शिवाला सहाय्य करताना अंकित केले आहेत. 

    रुद्र आणि दैत्य यांच्यातील युद्धाचा साक्षात्कार या शिल्पातून अनुभवता येतो. दुर्गांचा विनाश करण्यासाठी बाण सोडण्यपूर्वीचा तो एक क्षण त्या शिल्पांमध्ये गोठवला आहे. शिवाचे रुद्र रूप, त्याची पुरांवर स्थिरावलेली एकाग्र नजर आणि त्यातून त्या शिल्पांत निर्माण झालेल्या एका प्रचंड नाट्याची कल्पना आपल्याला येते. एकूणच त्या त्रिपुरारीच्या अद्भुत शक्तीची अनुभूती या शिल्पातून साकार होते आणि स्वाभाविक भक्ताच्या मनात त्रिपुरान्तकाय नमः च्या लहरी उत्पन्न होतात.

  • रुद्राय नमः

    रुद्राय नमः

    आज सोमवार, श्रावणमास आरंभ होतोय. बोधसूत्र वाचकांसाठी श्रावणातील पहिल्या सोमवारी शिवाय नमः या लेख मालिकेतील हा पहिला लेख घेऊन आले आहे.

    देवांचा देव महादेव म्हणून शिव आपल्याला सर्वज्ञात आहे. या महादेवाच्या प्रारंभिक अवस्थेचे मूळ आपल्याला ऋग्वेदामध्ये सापडते. पिनाकपाणी रुद्र या देवतेसाठी ऋग्वेदामध्ये तीन ऋचा संकलित केल्या आहेत. हा रुद्र भयानक, उग्र आणि विनाशकारी आहे. पण सोबतच तो मांगल्याचेही प्रतिनिधित्व करणारा म्हणून ओळखला गेला आहे. अनेक वेगवेगळ्या उल्लेखातून रुद्राच्या व्यक्तित्वाची संकल्पना स्पष्ट होताना दिसते. हा गौरवर्णाचा तेजस्वी युवक आहे ज्याची कांती सुवर्णालंकारांनी तेजोमयी झाली आहे. ज्याच्या हातामध्ये पिनाक नावाचे धनुष्य आहे आणि सोबत तीक्ष्ण आणि तीव्र वेगाचा असा बाण आहे. या रुद्राचा देह पुष्ठ आहे आणि त्याचे हात शीतलता देणारे, जीवनदायी आहेत असा उल्लेख येतो. कारण रुद्र वैद्य असून तो जलाष नावाच्या दिव्य औषधीने उपचारही करतो. मूजवान पर्वतामध्ये याचे निवासस्थान आहे. मरुत गणांचे पितृत्व हे रुद्राकडे आहे पण पुढे अथर्ववेदात हे मरुत रुद्राचे सहचारी म्हणून येतात.  

    यजुर्वेदातील शतरुद्रीय, रुद्राच्या शभंर विविध रूपाची ग्वाही देतो. तैत्तिरीय संहितेमध्ये रुद्राच्या नावाचा संबंधित अतिशय रोचक असा कथाभाग आहे. देव-दानव ह्यांच्या युद्धामध्ये देव त्यांची संपत्ती अग्नीकडे ठेवतात. युद्धानंतर ती संपत्ती परत घेण्यासाठी देव येतात तेव्हा अग्नी रडतो. अग्नी रडला म्हणून त्याला रुद्र म्हटले आहे. इथे अग्नी आणि रुद्र यांचा संबंध आपल्याला दिसतो. शतपथ ब्राह्मणामध्ये मात्र रुद्रचा अर्थ होतो रडवणारा. उपनिषदांमध्ये रुद्राचे महेश्वर असे वर्णन येते. महाभारतातील अनुशासन पर्वात रुद्र हे शिवाचे रौद्र तर शिव हे शांत स्वरूप म्हणून सांगितले आहे. याच महाभारतामधील शांती पर्वामध्ये दक्ष, शिवाची स्तुती करतानाचा उल्लेख रुद्राच्या दृष्टीने महत्वाचा आहे. रु म्हणजे संकट आणि द्र म्हणजे द्रावण करणारा म्हणजेच तो संकटे दूर करणारा रुद्र असा उल्लेख दक्ष करतो. अठरा महापुराणांपैकी मत्स्य, वायू, लिंग, शिव पुराणातही या रुद्राचे उल्लेख सापडतात. पुराणांमध्ये शिव कल्याणमय आणि भक्तवत्सल रूपात साकार होतो. इथे मात्र हा भीषण रुद्र त्याचे आधिपत्य ईशान हे मंगलमयी रूप दर्शवतो.

    रुद्र देवतेचे स्वरूप बहुतांशी शिव स्वरूपाच्या जवळ जाणारे आहे. रुद्र हाच त्र्यंबक आहे. त्रि + अंबक म्हणजे तीन नेत्र धारण करणारा असा अर्थ होतो. अग्नीशी संबधित असल्याने या रुद्राचा तिसरा नेत्र म्हणजे अग्नी आहे. रुद्र हा जटाधारी आहे. अनेक ठिकाणी रुद्राचा उल्लेख कपर्दिन असा येतो. कपर्द म्हणजे जटा. रुदाला नवनिर्मितीचा कारक मानला आहे. त्याला वृषभ हे विशेषण येते. त्यामागेही हेच कारण आहे कि रुद्राकडे अपरिमित शक्तीचा संचार आहे. तो पुनरोत्पत्तीचा देव मानला गेला आहे.

    भव आणि शर्व अश्या दोन नावांचा उल्लेख या रुद्राच्या संदर्भात येतो. अथर्ववेदाच्या सुरुवातीला भव आणि शर्व या दोनही देवतांचे एकत्रित स्तवन केले आहे. येथे त्यांना श्रेष्ठ धनुर्धर या उपाधीने गौरविण्यात आले आहे. शतपथ ब्राह्मणामध्ये अग्नीच्या अशांत रूपाला भारताच्या पूर्वेकडे म्हणजे बिहार भागात शर्व म्हणत तर पश्चिमेला भागात भव या नावाने पूजले जात, असा उल्लेख येतो. या दोघांना भूपती आणि पशुपती असे संबोधनही आलेले दिसते. भव आणि शर्व ह्या दोन स्वतंत्र देवता असल्या तरी त्यांचा अग्नीशी असलेला संबंध रुद्र स्वरूपाच्या जवळ जाणारा आहे. श्वेताश्वर उपनिषधात रुद्राचा उत्कर्ष साकार होतो आणि तो योगेश्वरत्व प्राप्त करतो.

    प्राचीन ग्रंथातून उमटणाऱ्या भयानक रुद्राच्या संकल्पना पुराणकाळापर्येंत येताना शिव या सौम्य स्वरूपात विलीन होतात दिसतात. पुराणांनी शिवाचे मांगल्य उचलून धरले आणि आपल्यासमोर उभा राहिला तो सर्वमंगलकारी शिव. रुद्र रूपाने झंझावातासारखा येणारा हा महोदेव उन्नत होऊन चराचरात संचार करणारा महादेव होतो. हा पिनाकपाणी रुद्र म्हणजे शिवाचे अलौकिक रूप आहे जो विनाश आणि सृजन ह्याचे एकत्व दाखवतो.

    या रुद्र रूपात अनेक भाव, रंग आणि तत्त्वज्ञान लपलेले आहे. त्यांचे एक एक पदर उलगडणे आवश्यक आहे. शिवाय नमः या लेख मालिकेच्या रूपात त्याची सुरुवात मी केली आहे. शिवाच्या ह्या रुद्र रूपाला रुद्राय नमः म्हणून  अत्तासाठी इथेच पूर्णविराम देते. पुढच्या सोमवारी शिवाय नमः या लेख मालिकेतून रुद्र शिवाच्या दुसऱ्या स्वरूपाची भेट घेऊ.