August 2024 - बोधसूत्र

Aug 30

दशावतार लेणीतील नटराज

वेरूळ मधील लेणी क्र.15 म्हणजे दशावतार लेणी. पहिला मजल्यावर चढून गेलो की शिल्पांनी संपन्न असा एक भव्य सभामंडप दृष्टीस पडतो. या लेणीमध्ये दक्षिण दिशेला ओळीने विष्णूच्या विविध अवतार शिल्पित केले आहेत. याच सभामंडपाच्या उत्तर दिशेला शिवाचे विविध विग्रह दिसतात. त्यापैकी दुसरा शिल्पपट हा नृत्यरत शिवाचे नर्तन दाखवणारा आहे. नटराजाचे शिल्प काही अंशी हे क्षतिग्रस्त आहे. […]

Aug 29

बोधसूत्र शिवसूत्र

चित्रातून अभिव्यक्त होणारे नटराज स्वरूप

मानवासाठी चित्रकला हे त्याच्या अभिव्यक्तीचे प्राथमिक साधन होते. हे आपल्याला प्राचीन भारतीय चित्रकलेचा प्रवास बघताना समजते. अगदी प्राचीन काळापासून मानव जेव्हा गुहांमध्ये राहत होता त्यावेळी चित्र या माध्यमाचा त्याने यथायोग्य वापर केलेला दिसतो. भारतीय उपखंडाबद्दल विचार केला तर प्राचीन भारतीय चित्रकलेचा प्रवास हा आपल्याला भीमबेटका येथील मानवनिर्मित शैलाश्रयांमध्ये झालेला दिसतो. परंतु ज्याप्रमाणे काळाच्या ओघात वास्तूशास्त्र, […]

Aug 28

बोधसूत्र शिवसूत्र

मकर तोरणावरील नृत्यरत शिव

मंदिरात प्रवेश केल्यानंतर मंडपातून गर्भगृहात जाताना मध्ये अंतराळाची रचना केलेली असते. या अंतराळाच्या प्रवेशद्वाराच्या वर ‘मकरतोरण’ हा मंदिर स्थापत्यातील एक घटक आपल्याला बघायला मिळतो. प्रवेशाच्या दोन कमानी या तोरणाला तोलून धरतात. दोन मकरमुखातून नानाविध लता-वेलींनी हे तोरण बनते त्यामुळे त्याला मकर तोरण असे म्हणतात. या तोरणाच्या मध्यभागी विविध देवतांचे शिल्पांकन केलेले असते, त्यापैकी मकर तोरणावरील […]

Aug 27

बोधसूत्र शिवसूत्र

कैलास मंदिराच्या मार्गिकेवरील नटराज

ही नटराज प्रतिमा कैलास मंदिराच्या मार्गिकेवर आहे. हातामध्ये सर्प धरलेल्या अपस्मार पुरुषाच्या अंगावर दोन्ही पाय ठेऊन मण्डल स्थानात नृत्यरत शिवाचे हे शिल्प आहे. अष्टभुज नटेशाच्या हातामध्ये करीहस्त मुद्रा, कट्यावलंबित हस्त, डमरू, सर्प आणि कटकमुद्रा आहे. डोक्यावर मुकुट आहे. त्रिनेत्र शिवाची चर्या रौद्र भाव दर्शवणारी असली तरी चेहऱ्यावर स्मित आहे. गळ्यात ग्रेवैयक आहे, डाव्या खांद्यावर रुळणारे […]

Aug 26

बोधसूत्र शिवसूत्र

औंढ्या नागनाथ मंदिरातील नटराज

महाराष्ट्रातील एक महत्त्वपूर्ण शैव क्षेत्र असलेल्या औंढ्या नागनाथ मंदिराच्या जंघाभागावरील एक नटराज प्रतिमा आज बघणार आहोत. औंढ्या नागनाथ मंदिर द्विजंघायुक्त असल्याने शिल्पवैभवाने संपन्न असे हे मंदिर आहे. या मंदिराचा अभ्यास करीत असताना याच्या जंघा भागावर एकूण चार नटराज प्रतिमा मला नोंदवता आल्या आहेत. त्यापैकी एक अत्यंत सुंदर अशी प्रतिमा आज बघणार आहोत. मंदिराच्या खालाच्या म्हणजे […]

Aug 24

बोधसूत्र शिवसूत्र

ऊर्ध्वरेता नटराज

छत्तीसगढ राज्याची जीवनधारा इथे महानदीच्या रूपाने वाहते. या महानदीच्या काठावर सिरपुर येथील गन्धेश्वर महादेव मंदिरामध्ये शिवाची ही अष्टभुज नटराज प्रतिमा आहे. गन्धेश्वर महादेव मंदिरात शिवाचे विविध विग्रह, महिषासुरमर्दिनी आणि काही जैन, बौद्ध प्रतिमांचे अवशेष आहेत. या मंदिराचा काळ साधारण 5 वे शतक मानला जातो. या मंदिरामध्ये नृत्य करणाऱ्या अष्टभुज नटराजाची अत्यंत विशेष अशी ही प्रतिमा […]

Aug 23

बोधसूत्र शिवसूत्र

अपस्मार पुरुषावर नर्तन करणारा नटराज

कैलासनाथ मंदिर, कांचीपुरम इथली ही नटराजाची प्रतिमा आहे. यामध्ये आक्राळ अश्या अपस्मार पुरुषावर शिव नृत्य करतो आहे. त्याचा उजवा पाय हा अपस्माराला दाबतो आहे तर दुसरा ऊर्ध्वजानु करणामध्ये वर उचललेला आहे. या शिल्पामध्ये शिवाची चर्या काहीशी भयानक झाली असली तरी चेहऱ्यावर स्मित आहे. या शिल्पामध्ये नटराज चतुर्भुज आहे. त्याच्या हातामध्ये त्रिशूल, पाश, अलपल्लव मुद्रा आणि […]

Aug 22

बोधसूत्र शिवसूत्र

वेरूळमधील निकुट्टकम् करण

निकुट्टितौ यदा हस्तौ स्वबाहुशिराशोsन्तरे|पादौ निकुट्टितौ चैव ज्ञेयं तत्तु निकुट्टकम् || भरत मुनींच्या नाट्यशास्त्रामध्ये निकुट्टन करणाचे लक्षण सांगितले आहे. जेव्हा दोन्ही हात हे बाहू आणि मस्तक यांच्यामध्ये निकुट्टित पद्धतीने संचालित केले जातात आणि त्याच वेळी पाय निकुट्टित होतो त्याला निकुट्टकम् म्हणतात. अभिनवगुप्तपादाचार्य, निकुट्टन याची परिभाषा करताना कोहीलकृत परिभाषेचा आधार घेतात आणि सांगतात, ‘उन्नमनं विनमनं स्यादङ्गस्य निकुट्टनम्’| […]

Aug 21

बोधसूत्र शिवसूत्र

भुजंगत्रसितम्

नटराज शिल्पांमध्ये भुजंगत्रसितम् करण हे अत्यंत लोकप्रिय आणि महत्वाचे करण आहे. या करणात पदन्यास करणारी शिवाची असंख्य सुंदर शिल्पे किंवा धातु प्रतिमा आपल्याला बघायला मिळतात. ‘भुजंगत्रसित’ या करणामध्ये पायाजवळ भुजंग आल्याच्या कल्पनेने लगबगीने पाय कुञ्चित अवस्थेत उचला जातो. चोल शैलीमधील नृत्यरत शिव हा भुजंगत्रसित करण करताना शिल्पित केला आहे. परंतु आगम काळामध्ये याच करणाला आनंद […]

Aug 20

बोधसूत्र शिवसूत्र

शुकनासिकेतील नटराज

मंदिर स्थापत्यातील एक महत्त्वाचा आणि लक्षवेधी घटक म्हणजे शुकनास. मंदिराच्या छाद्य भागावर शिखर सुरु होते. या शिखरावर शुकनासिका किंवा महाशुकनासिकेची रचना केलेली असते. ‘शुक’ म्हणजे पोपट आणि ‘नासिका’ म्हणजे नाक त्यामुळे या स्थापत्य घटकाचा आकार हा पोपटाच्या नाकाप्रमाणे असल्याने याला शुकनास असे म्हणतात. या शुकनासिकांमध्ये विविध देवी- देवता किंवा क्वचित सिद्धांची शिल्पे असतात. त्यापैकी नटराज […]