परमवैष्णवी श्रीमत् त्रिभुवनमहादेवी

९ | यशःशेषतां [|* ] देवी शेषफणावलीव सकलक्ष्मापीठभारं हरेः [*]
१० | पादाम्भोजरजः पवित्रितशिरामाता तदियादधेऽ [||*] स्वधाममहिमप्रताप्तभु-
११ | -वनतृ[त्रि]तयोन्नतिः या जगत्सु श्रीतृ[त्रि]भुवनदेवीति विश्रुता [*]

[शुभकारा देव ४ याचा तालचेर ताम्रपट]

जेव्हा तो [शुभकारा देव २] आपल्या यशाच्या अंतिम चरणात पोहोचला तेव्हा, त्याची माता जी त्रिभुवनमहादेवी या नावाने तीनही जगात प्रसिद्ध आहे, तिने राज्याचा सगळा भार (राज्य प्रशासनाचा) लीलया पेलला. ज्याप्रमाणे संपूर्ण पृथ्वीचा भार शेष त्याच्या दिव्य फण्यावर पेलतो.

इ.स. ८४६ साली भारतातील ओडिशा राजगादीवर परमवैष्णवी श्रीमत् त्रिभुवनमहादेवी सिंहासनाधिष्टीत होऊन तिने प्रभावीपणे राज्यशासनाची धुरा सांभाळली, याचा पुरावा शुभकारा देव ४ याच्या तालचेर ताम्रशासनातून येतो.  

माता, पुत्री, पत्नी, भगिनी, सखी – स्त्रीच्या अश्या वेगवेगळ्या रूपातून तिचे वात्सल्य, प्रेम, करुणा अनुभवायला येतात. परंतु राज्यकर्त्या स्त्रीच्या रूपात तिची शक्ती, सामर्थ्यवान वाटचाल, तिची यशोगाथा, तिचे कर्तृत्व, दातृत्व, धर्मशील आचरण यांचे ही दर्शन होते. प्राचीन काळापासून ते अगदी आजही प्रशासन, राज्यव्यवस्था यांसारख्या कार्यक्षेत्रात आपली कुशलता दाखवण्यात स्त्रियांही अग्रेसर आहेत. प्राचीन भारतीय राज्यव्यवस्थेत अश्या अनेक स्त्रियांचे योगदान आहे, ज्यांचा मागोवा घेणे सार्थ ठरेल. भारतीय इतिहासात सातवाहन सम्राज्ञी नागणिका, वाकाटक राजघराण्यातील प्रभावती गुप्ता अश्या अनेक कुशल सम्राज्ञींच्या, राजमहिषींच्या गाथा आपल्याला परिचित आहेतच. अशीच एक प्रभावी स्त्री प्रशासक म्हणजे भौमा-कारा राजघराण्यातील परमभट्टारिका परमेश्वरी महाराजाधीराज परमवैष्णवी श्री त्रिभुवनमहादेवी. जिने ओडिशा राज्याचे वैभव वृद्धिंगत केले.

पूर्व भारतातील ओडिशा येथे इ.स. ८ व्या शतकापासून ते इ.स.१० व्या शतकापर्यंत भौमा-कारा या राजघराण्याने प्रभावी प्रशासन केले. तब्बल २०० वर्ष राज्य करणाऱ्या या भौमा-कारा घराण्याने भारतीय इतिहासाला १८ राजे आणि ६ प्रभावी स्त्री प्रशासक दिले. भारतीय राज्यव्यवस्थेत पतीच्या मृत्यूनंतर किंवा अल्पवयीन मुलाच्या वतीने, स्त्रिया राज्य करीत असत. पण भौमा-कारा राजघराण्यातील अनेक स्त्रिया स्वतंत्र राज्य करीत होत्या असे दाखले मिळतात. त्रिभुवनमहादेवी १ नंतर पृथ्वीमहादेवी उर्फ त्रिभुवनमहादेवी २, गौरी महादेवी, वकूला महादेवी आणि दण्डी महादेवी सिंहासनाधिष्टीत झाल्या. यांपैकी काही राण्यांनी प्रत्यक्ष राज्यप्रशासक म्हणून कार्यभार सांभाळला. या सर्वच राण्यांनी त्यांची नाणी प्रचारात आणली होती. स्वतंत्र राज्य प्रशासन आणि सोबत आजूबाजूच्या प्रदेशावरील कार्यकारी सामंत यांच्या सोबतही या स्त्रियांनी राज्यकारभार केला.   

भौमा घराण्यातील पाचवा राज्यकर्ता ललितभार देव उर्फ शांतीकारा देव १ याची अर्धांगिनी म्हणजे त्रिभुवनमहादेवी १. विविध ताम्रपटांच्या आधारे त्रिभुवनमहादेवी हिच्या कारकीर्दीचा आढावा घेता येतो. ललितभारदेव याच्या मृत्युनंतर त्याचा मुलगा शुभकारा देव उर्फ कुसुमहार गादीवर आला. शुभकारा देवच्या मृत्यूनंतर त्रिभुवनमहादेवी राजपदावर आली. भौमा घराण्याच्या राजकीय इतिहासात त्रिभुवनमहादेवी हिचा कार्यकाळ अभूतपूर्व आणि महत्त्वपूर्ण होता.

शुभकारा  देव २ याचा हिंदोळ ताम्रपट

९|………. || तस्य तनयस्तत्पादानुध्यातः श्रीमन्नागो-
-भ्दवकुलललाममवायाम्म-
१०| -हादेव्यां श्रीत्रिभुवनामहादेव्यामवाप्तजन्मा ….

शुभकारा  देव २ याचा चितळपूर येथील हिंदोळ ताम्रपट, नाग घराण्यातील त्रिभुवनमहादेवी ही माता, शांतीकारा देव पिता असल्याचा उल्लेख करतो.

त्रिभुवनमहादेवी हिच्या अभूतपूर्व प्रशासकीय कारकिर्दीची साक्ष देणारा दुसरा ताम्रपट म्हणजे शुभकारा देव ४ याचा तालचेर ताम्रपट. ओडिशातील तालचेर हे ठिकाण तिथल्या कोळश्याच्या खाणींसाठी प्रसिद्ध आहे. तिथे जगती नावाच्या ठिकाणी मोठ्या मातीच्या ढिगाऱ्याच्या तळाशी हा ताम्रपट सापडला. या ताम्रपटाची भाषा संस्कृत आहे. शेषाप्रमाणे त्रिभुवनमहादेवी हिने तिच्या खांद्यावर उचललेल्या राज्यभाराचे वर्णन यात येते. शांतीकारा देव, त्याच्या नंतर त्याचा पुत्र कुसुमहार, त्याच्या नंतर त्याची माता त्रिभुवनमहादेवी आणि तिच्या नंतर तिचा नातू लोणभारा उर्फ शांतीकारा २ यांनी राजगादीचा मान स्विकारला. त्रिभुवन महादेवीच्या कार्यकाळात तिचे प्रशासन हे तीन विभागात चालत असे, ज्याची कीर्ती सर्वदूर पसरली होती. लोकांमध्ये ऐक्य आणि लोकांमध्ये सामंजस्य होते.

खुद्द त्रिभुवनमहादेवी हिचा धेनकनाल ताम्रपट मात्र तिच्या जीवनाचे अंतरंग उलगडतो. हा ताम्रपट भीमनागरी गढ येथे सापडला. डॉ. हरा प्रसाद शास्त्री यांनी The Jornal of Bihar and Orissa Reserach Society Vol 2 pp.419-427 मध्ये या ताम्रपटाचे वाचन केले आहे. यावर श्रीमत् त्रिभुवनमहादेवी असा लेख आहे. या ताम्रपटाची भाषा संस्कृत आहे. त्रिभुवनमहादेवी हिने गुहेश्वरपटक इथून हा ताम्रपट प्रसारित केला होता.

त्रिभुवनमहादेवी हिचा धेनकनाल ताम्रपट

७| -प्रियेषु प्रसाधितस्वपरमण्डलतया धर्मोपकारिणीक्षताशेषदेशकोशे [षे] षु क्रमेण
   निरान्तरविरचितविवि –
८| – धमठविहारप्रासादत्रव [ब] न्धैः पुरन्दरपुरारोहणसोपानव [च] न्धैरिव मण्डितमही –
-मण्डलेष्वाखण्डलप्रभावेषु-
९ | – महाराजेषु व्यतीतेषु || …

त्रिभुवनमहादेवी हिच्या ताम्रपटाच्या ७-८ ओळींत भौम-कारा घराण्याच्या कारकिर्दीत वेगवेगळ्या मठ, मंदिर यांसाठी दानं दिल्याचा उल्लेख आहे. तिचा पिता राजमल्ल देव याच्या सामर्थ्याचे, शौर्याचे वर्णन यात केले आहे. परमभट्टारिका, परमेश्वरी, महाराजाधीराज, परमवैष्णवी ही बिरुदे या लेखांत तिच्यासाठी येतात. [अक्षता क्रता स्थितीः] म्हणजे जिचे स्थैर्य क्षती न पावणारे आहे. त्रिभुवनमहादेवी हिने सामान्य जनतेवर [मृदू-करः] कमी कर लावले होते. तिच्या राज्यकाळात देशात प्रशासनाच्या तीन शाखांमध्ये प्रगती झाली होती. तिने वडील राजमल्ल देव यांच्या मदतीने बंगालचे पाल आणि राष्ट्रकुटांच्या आक्रमणाला सामोरे जाऊन त्यांचा बंदोबस्त केला. येथे त्रिभुवनमहादेवी हिची साक्षात कात्यायनी देवीशी तुलना करून तिच्या शक्तीचे आणि सिद्धीचे दर्शन घडवले आहे. ती तिच्या प्रशासनात हाताखालील अधिकाऱ्यांची वेळोवेळी तपासणी करीत असे. त्यामुळे स्वाभाविकच अधिकाऱ्यांचा सामान्य लोकांना त्रास होत नसे. त्रिभुवनमहादेवी तिच्या राज्यातील महासामंत, महाराज, राजपुत्र, कुमार, अमात्य, उपरिका, विषयपती, आयुक्त, दंडपाशिक, स्थानांतरिक अधिकाऱ्यांना यथायोग्य मानसन्मान देत असे. योग्यवेळी त्यांना सूचना आणि आदेश ती देत असे. तोषल सीमेत असलेले महामात्र, पुस्तकपाल हे देखील तिच्या आदेशास बाध्य होते. वैश्य ग्रामातून विणकर, गुराखी यांसारख्या इतर व्यावसायिक लोकांना वाढीव कर तिने लागू केला होता.

वरील तीनही ताम्रपटावरून त्रिभुवनमहादेवी संदर्भात काही गोष्टींचे अवलोकन करता येते, ते पुढीलप्रमाणे –

1. शुभकारा देव २ याच्या हिंदोळ ताम्रपटात त्रिभुवनमहादेवी हिचा केवळ माता म्हणून उल्लेख येतो. तिच्या कार्याचा परामर्श या ताम्रपटामध्ये उल्लेखलेला नाही.
2. त्रिभुवनमहादेवी हिचा धेनकनाल ताम्रपट हा, ती स्वतः राज्यप्रशासनावर असताना तिने प्रसारित केला आहे.
   • परमभट्टारिका, परमेश्वरी, महाराजाधीराज अशी बिरुदे तिचे उच्च राजकीय स्थान दर्शवते.  
   • परमवैष्णवी या बिरुदावरून तिची विष्णू (हरि) भक्ती प्रदर्शित होते.
   • याशिवाय गोस्वामिनी, देवी श्री सिद्धगौरी ही विशेषण येतात.
   • शत्रू सैन्याचा निःपात करताना त्रिभुवनमहादेवी हिची तुलना देवी कात्यायनीशी केली आहे. त्यावरून तिच्या शौर्याची कल्पना येते.
   • अधिकाऱ्यांच्या विविध पदांवरून तिच्याकडे असलेले विस्तृत प्रशासकीय मंडळ आणि त्यांची कार्यप्रणाली दिसते.
   • सामान्य जनता आणि व्यापारी यांच्यासाठी तिच्या विविध करपद्धती होत्या असे दिसते.
3. शुभकारा देव ४ याच्या तालचेर ताम्रपटावरून त्रिभुवनमहादेवी हिचे राजकीय कौशल्य दिसते.
   • तिच्या कारकिर्दीतील प्रशासनाचा विस्तार लक्षात येतो.
   • याशिवाय समाजात आणि लोकांच्या मनामधील तिच्याबद्दल असलेला आदर आणि प्रशासक म्हणून असलेला विश्वास दिसतो.

राज्यव्यवस्था आणि राज्यशासन समर्थपणे पेलण्यासाठी व्यक्तीही तितकीच प्रगल्भ आणि सामर्थ्यवान असावी लागते. शौर्य, बुद्धी, सामंजस्य असे गुण प्रशासकाच्या ठायी आवश्यक असतात. याशिवाय प्रजेविषयी आस्था, धर्म रक्षणार्थ सदैव तत्परताही महत्त्वाची असते. सातवाहन सम्राज्ञी नागणिका, वाकाटक राजघराण्यातील सम्राज्ञी प्रभावती गुप्ता यांच्याप्रमाणेच परमवैष्णवी श्रीमत् त्रिभुवनमहादेवी ही अशीच एक समर्थ प्रशासक म्हणावी लागेल.   

Bibliography
Dr. Shastri, H.P. The Journal of the Bihar and Orissa Research Society, Vol II, pp. 419ff, Seven Copper plate Records of Land Grants from Dhenkanal Plates of Tribhuvana Mahadevi.