भयानक रस – करालवदना : नवरस आणि देवी शिल्पे

नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालिकेतील पहिला रस शृंगार जो उमा महेश्वर आलिंगन मूर्तीमधून आपण अनुभवला. कांची येथील कैलासनाथ मंदिरातील सप्तमातृका पटामध्ये हास्य रस बघितला. देवीच्या त्रिपुरा या रूपातून करूण रसाची अनुभूती घेतली. क्रोधाने रौद्र रूप धारण केलेल्या कालीचे स्वरूप बघितले. महिषासुरमर्दिनीच्या रूपात वीर रसातील उत्साह अनुभवला. या लेखामध्ये देवीच्या काली स्वरूपातील दुसऱ्या शिल्पातून व्यक्त होणारा भयानक रस आपण बघणार आहोत.

रससिद्धांतामधील सहावा रस आहे भयानक रस, ज्याचा भय हा स्थायीभाव. त्यामुळे थरथर कापणे, तोंडाला कोरड पडणे, चिंता, चक्कर येणे, पळून जाणे हे या रासामधून उद्भवणारे अनुभाव आहेत.

गात्रमुखदृष्टिभेदैरुरुस्तम्भाभिवीक्षणोद्वेगैः 

म्हणजेच चेहरा आणि डोळ्यांमधील भाव, रंग आणि स्थितीमध्ये होणारा बदल हे भयाचे लक्षण आहे. अभिविक्षण म्हणजे भय दाटल्यामुळे होणारी डोळ्यांची हालचाल. उद्वेग म्हणजे मन विचलित होणे. दैन्य, सम्भ्रम, चिंता, सम्मोह, त्रास हे भयानक रसाचे संचारी भाव आहेत. 

विष्णुधर्मोत्तर पुराणातील चित्रसूत्र पुढील श्लोकात भयानक रसाचे वर्णन करते –

दुष्टदुर्दशनोच्छुष्कहिंस्त्रव्यापादकादि यत् |
तत्स्याभ्दयानकरसे प्रयोगे चित्रकर्मणः ||

चित्रामध्ये भयानक रसाची निर्मिती करताना दुष्ट किंवा वाईट दिसणारे, क्षय किंवा लुप्त होणारे, प्राणघातक असे भय उत्पन्न करणारे चित्रण करावे.

करालवदना काली

देवी शिल्पामध्ये भय रसाचा उद्भव देवीच्या काली विग्रहातून निर्माण होतो. कालीचे स्वरूप रौद्र रस बघताना जाणून घेतलेच आहे. त्यामुळे तिच्या शिल्पातील भयानक रसाचे रसग्रहण करू. इ.स. सातव्या – आठव्या शतकातील ही मूर्ती सध्या दिल्ली येथील राष्ट्रीय संग्रहालयात आहे. मध्यप्रदेश येथून ही मूर्ती सापडलेली आहे.

चतुर्भुजा करालवदना देवी समपाद स्थानक म्हणाजे तिच्या दोनही पायांवर समान भार देऊन उभी आहे. तिची देहयष्टी स्थूल आहे. चेहऱ्यावर उग्र भाव आहेत. मिटलेले मोठे डोळे, प्रमाणापेक्षा जाड ओठ आणि मोठे नाक यांमुळे तिच्या रूपामध्ये भयानकता वाढली आहे. केशरचना बघितली तर जटांचा केशसंभार कवट्यांनी सुशोभित केला आहे. तिच्या गळ्यामध्ये एखाद्या पुष्पमाळेप्रमाणे रुळावा तसा नाग रुळत आहे. या फणा काढलेल्या नागाचे तोंड तिने तिच्या उजव्या हातामध्ये पकडले आहे. या फणा काढलेल्या नागाचे तोंड तिने तिच्या उजव्या हातामध्ये पकडले आहे. तिच्या पुढच्या दोनही हातांमध्ये मानवाची मुंडकी आहेत. मागच्या उजव्या हाताने सर्प पकडला आहे आणि डाव्या हातात कमंडलू आहे. या दोनही हातांच्या खोबणीत उजवीकडे त्रिशूळ आहे आणि डावीकडे दण्ड. देवीच्या हातातील नरमुंडाचे रक्त प्यायला जंबुक दोन पायावर उभे आहेत. देवीच्या पायाशी दोनही बाजूला वाघ सदृश्य प्राण्यांचे अंकन केले आहे. एकूणच ह्या शिल्पामधून देवीच्या भयप्रद मूर्तीचे दर्शन होत आहे.

पुढील भागात देवी शिल्पातील बीभत्स रसाचा परामर्श घेऊ.