नवरस आणि देवी शिल्पे : एक अनुभव

त्रैलोक्यस्यास्य सर्वस्य नाट्यं भावानुकीर्तनम् 

त्रैलोक्यातील समस्त भावांचे प्रस्तुतीकरण किंवा अनुकीर्तन म्हणजे नाट्य. भरतमुनींच्या रससिद्धांतानुसार नाट्य म्हणजेच काव्य. या सूत्रामधून खरंतर या लेखमालेचा जन्म झाला, असे म्हणता येईल.
शिल्पकलेचा अभ्यास करताना मला कायम असे वाटते, शिल्प म्हणजे खरेतर काव्यच आहे. शब्दरूपा पेक्षा साक्षात साकार रूपातील एक काव्य. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे झाले तर जेव्हा परमोच्च भाव प्रकट होतो, तेव्हा त्याच्या प्रस्तुतीकरणाची यथार्थ अभिव्यक्ती म्हणजे शिल्प. कलेची अभिव्यक्ती ही दोन पद्धतीने होत असते. नृत्य, नाट्य आणि संगीत हे कला प्रकार सादरीकरणाच्या आधारे रसिकांपर्येंत पोहोचवले जातात. दृश्यकला या माध्यमात चित्र, शिल्प किंवा हस्तकलेच्या सहाय्याने कलाकार त्याची कला सदर करतो. या दोनही पद्धतींमध्ये माध्यम आणि त्यांना उपलब्ध मंच म्हणजे साधने ही वेगवेगळे आहेत. त्यामुळे त्यातून निर्माण होणाऱ्या कलाकृतीही भिन्न असतात आणि त्यातून रसग्रहण ही भिन्न होते. तरीही भारतीय कलाशास्त्राने सर्व कलांचा एकमेकांशी असलेला संबंध स्वीकार केला आहे. यथा नृत्ते तथा चित्रे त्रैलोक्यानुकृतिःस्मृता त्यामुळेच विष्णुधर्मोत्तर पुराण नृत्य-नाट्य, चित्र- आलेख्य आणि प्रतिमा यांना समर्पित आहे. शिल्पकलेतून होणाऱ्या या रसभाव दर्शनामुळे शिल्पांचे अर्थ अनेकदा आपल्याला समजतात, त्यामुळे या लेखांच्या माध्यमातून हा विचार पुढे मांडण्याचा माझा प्रयास होता.

• नवरस आणि देवी शिल्पे 

धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चारही बिंदुना स्पर्श करणारे सौंदर्यमूलक सूत्र म्हणजे प्राचीन भारतीय कला. कला ही एक अशी अभिव्यक्ती आहे जिच्या माध्यमातून कलाकार त्याचे आत्मज्ञान, चिंतन आणि कौशल्य यांच्या आधारे संकल्पनांना यथार्थ रूपामध्ये साकार करत असतो. ही कलाकृती म्हणजे कलाकाराची भावप्रेरीत सृजनात्मक कल्पना असते. भारतीय समाज हा बौद्धिक, सौंदर्यमूलक, अध्यात्मिक मूल्यांनी समृद्ध आहे. त्यामुळे देवी शिल्पातून साकार झालेले हे कलाविश्व नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालेत प्रस्तुत केले आहे.

• शृंगार रस – उमा महेश्वर आलिंगन मूर्ती

रस म्हणजे केवळ ज्ञानेंद्रियांना होणारी अनुभूती आहे, पण कवी, शिल्पकार, कलाकार ती साक्षात साकार करतात हे अनुभवणे रसिकाला आत्मिक आनंद प्रदान करतो. उमा महेश्वर या दम्पातींच्या अद्वितीय प्रेम आणि दिव्य शृंगार रसतील त्याची अभिव्यक्ती शिल्पकारांनी साक्षात साकार केली आहे.

• हास्य रस – सप्तमातृका

शिल्पकारांची कल्पकता आणि त्यातून निर्माण होणारा हास्य रस कांची येथील कैलासनाथ मंदिरातील सप्तमातृका शिल्पपटातून दिसतो.

• करुण रस – त्रिपुरा

देवीचे स्वरूप म्हणजे प्रथम ती माता आहे, जगतजननी आहे. त्यामुळे आईच्या ठायी करुण भाव हा असतोच. वाईट शक्ती आणि अज्ञान यांचा नाश करून देवी भक्ताला सुरक्षा, शांती आणि अभय प्रदान करते. देवीच्या हृदयात भक्तासाठी असलेला दयाभाव तिच्या करुणामयी रूपचे दर्शन घडवतो.

• रौद्र रस – काली

क्रोधातून उत्पन्न होणारा हा रौद्र रस देवी कालीच्या विविध शिल्पामधून आपल्याला दिसतो.

• वीर रस – महिषासुरमर्दिनी

महिषासुरमर्दिनीच्या या शिल्पात देवीचा दृढनिश्चय, अविचल भाव, स्थिरता, धैर्य, शौर्य, चातुर्य या सर्वांचा मिलाफ दिसतो. या युद्ध वीर रसातील महिषासुरमर्दिनीचे देवी शिल्प म्हणजे स्त्री शक्तीचे साकार दर्शन घडवते. 

• भयानक रस – करालवदना

भयानक रसाची निर्मिती करताना दुष्ट किंवा वाईट दिसणारे, क्षय किंवा लुप्त होणारे, प्राणघातक असे भय उत्पन्न करणारे करणारे दर्शन म्हणजे देवी करालवदना.

• बीभत्स रस – चामुण्डा

देवी शिल्पांमधील अत्यंत महत्त्वाचा विग्रह; शाक्त पंथातील अतिशय उग्र, संहारक आणि भयानक स्वरूपाची देवता म्हणजे चामुण्डा. बीभत्स स्वरूपाचे दर्शन देणारी चामुण्डा, माता स्वरूपिणी कशी हे या लेखामध्ये मांडले आहे.

• अद्भुत रस – अर्धनारीश्वर

पुरुष-प्रकृती तत्त्वातील सामरस्य दाखवणारे हे अर्धनारीश्वर शिल्प दिव्य अद्भुत रसाची अनुभूती देते. अर्धनारीश्वर स्वरूपातील अद्भुत रसाचा परामर्श या लेखामध्ये घेतला आहे.

• शांत रस – सर्वमंगला

रससिद्धांतातील आणि नवरस आणि देवी शिल्पे या लेखमालेतील हा शेवटचा, नववा रस.. शांत रस.
सर्वमंगला देवीच्या शिल्पातील शांत रसाच्या अभिव्यक्तीने मोक्षप्राप्तीचा राजमार्ग कसा समृद्ध झाला आहे हे या लेखातूनच समजेल.